Ο Θεός στην Πόλη

Τα δέκα κείμενα του ανά χείρας βιβλίου συζητούν τη θέση της θρησκείας στη σύγχρονη κοινωνία και, κατά κύριο λόγο, στη σημερινή Ελλάδα. Ο Θεός του τίτλου είναι ο Θεός της χριστιανικής παράδοσης, ιδίως όπως αυτή εκφράστηκε από την ορθόδοξη Εκκλησία, και η Πόλη είναι η σύγχρονη, ανοιχτή, δημοκρατική κοινωνία της Ευρώπης, στην οποία η θρησκεία δεν καθορίζει πλέον τον δημόσιο βίο. Τα κείμενα του βιβλίου πιστεύουν και στα δύο -υπ' αυτήν την έννοια ο τίτλος σημαίνει και Θεός και Πόλις- και αναζητούν τον επαναπροσδιορισμό της μεταξύ τους σχέσης στη χώρα μας.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Μολονότι η αναβίωση κάποιου είδους θρησκευτικού ενδιαφέροντος, είτε υπό τη μορφή των παραδοσιακών θρησκειών είτε στη μορφή των λεγόμενων εναλλακτικών θρησκευτικοτήτων, είναι ένα από τα πιο εντυπωσιακά χαρακτηριστικά των τελευταίων δύο δεκαετιών, ελάχιστες ελληνικές μελέτες έχουν γραφτεί πάνω σ' αυτό το θέμα. Σε αυτά τα, μετρούμενα στα δάχτυλα του ενός χεριού, έργα έρχεται να προστεθεί τώρα ο μικρός αυτός τόμος τού Σταύρου Ζουμπουλάκη -στην πραγματικότητα, συλλογή άρθρων του δημοσιευμένων την τελευταία τριετία σε διάφορα έντυπα, μεταξύ των οποίων και η «Νέα Εστία», της οποίας είναι σήμερα διευθυντής. Θέμα τους είναι ο αναπροσδιορισμός των σχέσεων πολιτικής και θρησκείας στη σύγχρονη Ελλάδα, υπό το φως των αντίστοιχων ευρωπαϊκών εμπειριών.

Τα δέκα δοκίμια που απαρτίζουν τον τόμο δεν υποκρίνονται ότι είναι αποστασιοποιημένες κοινωνιολογικές μελέτες, και αυτό βεβαίως είναι προς τιμήν τους. Πρόκειται για κείμενα πολιτικά, με την ακριβή έννοια του όρου, κείμενα δηλαδή που παίρνουν συνειδητά μέρος σε μιαν αντιπαράθεση ιδεών, όπου η προσωπική θέση του συγγραφέα δηλώνεται εξαρχής με παρρησία και ειλικρίνεια. Και η θέση αυτή αναπαράγεται με διάφορες ειδικές αφορμές: είτε πρόκειται για την πολιτική του σημερινού αρχιεπισκόπου και τις συμβολικές αντιπαραθέσεις κράτους και Εκκλησίας είτε για τις συμπληγάδες του θεολογικού αντιδιανοουμενισμού και μιας αριστερόφωνης υπεροψίας απέναντι σε ζητήματα θρησκευτικής συνείδησης είτε για τα αγκάθια του αντισημιτισμού στην Ορθόδοξη Εκκλησία και του επείγοντος αιτήματος να ιδρυθεί τζαμί στην Αθήνα είτε, τέλος, για τη διδασκαλία των Θρησκευτικών στα σχολεία ή την περιρρέουσα αδιαφορία απ' όλες τις πλευρές για τις βιβλικές μελέτες, ο Σταύρος Ζουμπουλάκης προσπαθεί να αρθρώσει μια θέση που να συνθέτει ανεπιφύλακτη πίστη στη μονοθεϊστική παράδοση και απόλυτη θεσμική προτεραιότητα της δημοκρατίας, τα οποία αντιλαμβάνεται ως όψεις της ίδιας ευρύτερης παράδοσης.

Οντας ο ίδιος πιστός, θεωρεί αδιαπραγμάτευτο το γεγονός ότι ζούμε -και πρέπει να ζούμε- σε μια εκκοσμικευμένη δημοκρατία, από το οποίο απορρέουν δύο βαρύνουσες θέσεις: Πρώτον, η κατοχύρωση της ελευθερίας και του σεβασμού προς τις άλλες θρησκευτικές παραδόσεις, οι οποίες πρέπει να ενθαρρύνονται και να ανθίζουν στο δημόσιο χώρο. Δεύτερον, ο εσκεμμένος αυτοπεριορισμός της κυρίαρχης εκκλησίας -Ορθόδοξης εν προκειμένω- στην ιδιάζουσα αποστολή της και παραίτηση από κάθε πειρασμό σφετερισμού πολιτικών αρμοδιοτήτων. Από τη δεύτερη αυτή θέση συνάγεται και η άποψή του για τη διδασκαλία των Θρησκευτικών στα δημόσια σχολεία, όχι ως ομολογιακού μαθήματος, αλλά ως ερμηνευτικής των βιβλικών κειμένων. Δύο από τα κείμενά του, ωστόσο, προχωρούν πέρα από τα ειδικά ελληνικά προβλήματα, καθώς έχουν χαρακτήρα διαλόγου με δύο σύγχρονους Γάλλους διανοούμενους: την Julia Kristeva, με αφορμή το άρθρο της «Το μυστηριακό βάρος της Ορθοδοξίας» (είχε αναδημοσιευθεί στην «Αυγή», 25/4/1999) πάνω στα γεγονότα της Γιουγκοσλαβίας, και τον Jean Daniel, διευθυντή τού «Nouvel Observateur», με αφορμή το βιβλίο του Ο Θεός είναι φανατικός; («Πόλις», Αθήνα, 1998, με εισαγωγή ακριβώς το άρθρο αυτό του Σ. Ζουμπουλάκη).

Το εν λόγω άρθρο, με τίτλο «Ο Θεός επιστρέφει στην Ευρώπη;», έχει ιδιαίτερο βάρος, επειδή εδώ αρθρώνονται οι γενικότερες πεποιθήσεις αλλά και η συγκεκριμένη εκτίμηση των σύγχρονων θρησκευτικών αναβιώσεων εκ μέρους τού συγγραφέα -είναι άλλωστε το κείμενο που προτάσσεται όλου τού βιβλίου. Ορθά, όπως θα μπορούσαμε να τονίσουμε, ο Σ. Ζουμπουλάκης εκτιμά ότι η λεγόμενη στις ημέρες μας «επιστροφή του Θεού» έχει έναν χαρακτήρα πλαστό -ιδεολογικό, θα λέγαμε, παρ' ότι ο ίδιος δεν χρησιμοποιεί το λεξιλόγιο μιας τέτοιας ανάλυσης- και συγκαλύπτει άλλου είδους επιδιώξεις: εθνικιστικές, πολιτικοοικονομικές κ.λπ. Στο φως αυτής της εκτίμησης γίνεται εύλογη άλλωστε και η κριτική του προς την Kristeva, η οποία επιστρατεύει ένα δογματικό ζήτημα για να εξηγήσει φαινόμενα που μόνο μια εξαντλητική κοινωνικοοικονομική ανάλυση του σύγχρονου κόσμου θα μπορούσε ίσως να εξηγήσει. Από την άλλη μεριά, τονίζει ότι ο φανατισμός δεν είναι ειδικά θρησκευτικό φαινόμενο ούτε, πολύ περισσότερο, επιτρέπεται να συνδέεται με μία μόνο θρησκεία (φερ' ειπείν το Ισλάμ, όπως επιχειρεί στις ημέρες μας μια ορισμένη προπαγανδιστική ρητορεία), παραδέχεται ωστόσο ότι υπάρχει κάτι στην ίδια τη φύση του μονοθεϊσμού που κάνει επιρρεπείς αυτές τις παραδόσεις στη μισαλλοδοξία. Απέναντι σε αυτή την τελευταία εκείνο που έχει να προτείνει ο Σ. Ζουμπουλάκης, ο οποίος εμφανώς θλίβεται για τον «αποχριστιανισμό της Ευρώπης», είναι η καλλιέργεια μιας ορισμένης ηθικής του μονοθεϊσμού, η οποία ιεροποιεί το πρόσωπο του Αλλου ως απόλυτη μεσολάβηση του θείου, και αυτή βεβαίως μπορεί να προκύψει μόνον από μια εγρήγορη ερμηνεία των ιερών κειμένων.

Σε αυτό το απολογητικό κομμάτι θεωρώ ότι βρίσκεται και το πιο αδύνατο σημείο της σκέψης τού συγγραφέα. Αν ο μονοθεϊσμός περιέχει όντως υποστηρίξιμα και απαξιώσιμα στοιχεία, όπως άλλωστε κάθε σύστημα ιδεών, τότε δεν βλέπει κανείς τι είναι εκείνο που τον κάνει προτιμότερο από άλλα και, άρα, δικαιολογεί τη θλίψη για την κατά βάθος υποχώρησή του στη σύγχρονη Ευρώπη. Ομως δεν είναι μόνον αυτό. Υποψιάζομαι ότι εκείνο που ο Σ. Ζουμπουλάκης θεωρεί το πιο ισχυρό σημείο του μονοθεϊσμού, η ηθική του, επικοινωνεί μυστικά και αδιάρρηκτα με την πλέον ανησυχητική όψη του: κάθε ηθική που πασχίζει να θεμελιωθεί υπερβατικά έναντι του ψυχολογικού στοιχείου, με άλλα λόγια, κάθε ηθική που αντιλαμβάνεται τον κοινωνικό δεσμό όχι ως ένα δίκτυο σχέσεων επιθυμίας κι εκπλήρωσης, αλλά σχέσεων αυταπάρνησης κι ευθύνης, συνεπάγεται την απώθηση του ψυχορμήτου που χαρακτηρίζει κάθε ασκητισμό, και αυτό δεν μπορεί να επιστρέψει παρά μόνον ως βία. Η επιλογή που μένει είναι αν θα τη στρέψουμε και πάλι προς τον εαυτό (αυτή είναι η έννοια του «εσωτερικού αγώνα» του πιστού) ή θα την προβάλουμε σε άλλες ανθρώπινες ομάδες. Τούτο το ασκητικό στοιχείο της ηθικής τού συγγραφέα γίνεται φανερό άλλωστε και στην κριτική που ασκεί στις εναλλακτικές θρησκευτικότητες, τις λεγόμενες «σέκτες»: η κατηγορία ότι έχουν αντικαταστήσει την πίστη με τη θεραπευτική προσδοκία θα μπορούσε, στα δικά μας μάτια τουλάχιστον, να είναι έπαινος -αν στις περισσότερες περιπτώσεις δεν επρόκειτο για προδοσία της ίδιας της θεραπευτικής υπόσχεσης, με τρόπο που επανυποτάσσει τα άτομα στους πραγμοποιημένους μηχανισμούς της υφιστάμενης τάξης πραγμάτων.



ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 03/05/2002