Μοντέλα Δημοκρατίας ΠΑΛΙΟΣ ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΟ

«Δύο είναι οι πρωταρχικοί στόχοι αυτής της μελέτης: πρώτο, να αποτελέσει μια εισαγωγή στα κεντρικά μοντέλα δημοκρατίας και, κυρίως, στα μοντέλα της δυτικής παράδοσης από την αρχαία Ελλαδα μέχρι σήμερα, και δεύτερο, να περιγράψει κριτικά τη διαδοχή των δημοκρατικών ιδεών, προκειμένου να αντιμετωπίσει το ερώτημα που τίθεται ευθέως στο τέλος του βιβλίου: τι θα πρέπει να σημαίνει σήμερα η δημοκρατία; Επομένως το βιβλίο αυτό είναι ταυτόχρονα εισαγωγή και ερμηνευτικό δοκίμιο. Αυτοί οι δυο στόχοι δεν είναι τόσο ασυμβίβαστοι όσο θα νόμιζε κανείς. Εξάλλου κάθε εισαγωγή κατ' ανάγκη εξετάζει το αντικείμενό της από μια συγκεκριμένη οπτική γωνία, μέσα σε ένα γενικά σύνθετο και πολυσυζητημένο πλαίσιο. Προσπάθησα να κρατήσω το κείμενο όσο το δυνατόν πιο ανοιχτό, ώστε να παρέχεται στον αναγνώστη η ευκαιρία να κρίνει επιχειρήματα και θέσεις ανεξάρτητα από τις δικές μου, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν ελπίζω πως ο αναγνώστης θα ενδιαφερθεί για τις προσωπικές μου απόψεις, οι οποίες αναπόφευκτα επηρεάζουν το κείμενο».

Από τον πρόλογο του συγγραφέα

ΚΡΙΤΙΚΗ



Τα βιβλία αποκτούν πολλαπλή ισχύ όταν η εσωτερική δυναμική τους συμπίπτει με αντίστοιχες επεξεργασίες σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο. Το έργο αυτό του David Held, ο οποίος διδάσκει στο Open University και είναι ένας από τους πιο σημαντικούς σύγχρονους πολιτειολόγους, επηρέασε σε σημαντικό βαθμό τις αναλύσεις της ελληνικής επιστημονικής κοινότητας, κυρίως, για ζητήματα που αφορούσαν τη μεταπολίτευση. Η σημερινή έκδοσή του από τον καινούργιο εκδοτικό οίκο «Πολύτροπον» έρχεται σε μια συγκυρία που οι αναπτυσσόμενοι προβληματισμοί αυτής της μελέτης δεν αφορούν μόνο τη διανόηση, αλλά έχουν διεισδύσει για τα καλά και στο σώμα της εγχώριας πολιτικής και κομματικής ζωής.

Ο συγγραφέας εξετάζει τέσσερα κλασικά μοντέλα δημοκρατίας και μέσω της διαδρομής τους οδηγείται στην περιγραφή των σύγχρονων εκδοχών της δημοκρατίας. Σε αυτή τη μελέτη με συνεπή και συστηματικό τρόπο επιδιώκονται η αποκατάσταση και ο εμπλουτισμός της πολιτικής ως έννοιας και ως πρακτικής. Αυτή η αποκατάσταση περνά μέσα από την ανάλυση των σχέσεων των δίπολων ιδιωτικού-κοινωνικού, εξουσίας-κοινωνίας των πολιτών, φιλελεύθερης αντιπροσωπευτικής-συμμετοχικής δημοκρατίας και τέλος, φιλελευθερισμού-σοσιαλισμού ή ελευθερίας-ισότητας.

Ο αναγνώστης αυτού του βιβλίου βρίσκεται σε έναν πλούσιο και μαγικό κόσμο ιδεών, όπου στην οθόνη του νου του περνούν ένας ένας οι μεγαλύτεροι διανοητές, τα κυριότερα σημεία της σκέψης τους και τέλος, οι διαφάνειες του κριτικού επαναστοχασμού. Το κύριο στη μέθοδο του Held είναι πως οι κριτικές του παρατηρήσεις, ακολουθώντας το πρότυπο της καντιανής μεθόδου, δεν αποσκοπούν στην απόρριψη των μοντέλων που εξετάζει, αλλά στην ανασύνθεση των βασικών τους κοινών διαδρομών και σημείων. Μια ανασύνθεση που καταλήγοντας στην αρχή της «δημοκρατικής αυτονομίας» ή του «φιλελεύθερου σοσιαλισμού» οφείλει να οδηγεί σε μια θεμελιακή σύζευξη της αντιπροσωπευτικής φιλελεύθερης με τη συμμετοχική δημοκρατία. Αυτή η σύζευξη αποτελεί τον απαραίτητο όρο για την υπεράσπιση και την ανάπτυξη της δημοκρατίας στις σύγχρονες συνθήκες.



Κλασικά μοντέλα



Αρχή συγκρότησης του κλασικού μοντέλου δημοκρατίας είναι η πολιτική ισότητα και η ελευθερία, που για να αναπτυχθούν χρειάζεται να στηριχτούν στην κατά τον Αριστοτέλη δυνατότητα ο κάθε πολίτης να γίνεται εκ περιτροπής άρχων και αρχόμενος και να μπορεί να ζει όπως ο ίδιος θέλει. Επειδή όμως η εξουσία δεν στηριζόταν σε συνταγματικό και κυβερνητικό πλαίσιο, οι δημοκρατικές σχέσεις έπαιρναν αφ' ενός προσωπικό χαρακτήρα και αφ' ετέρου, διολίσθαιναν στη δημαγωγία και την τυραννία των πολιτών.

Η ιδέα μιας απρόσωπης και κυρίαρχης πολιτικής τάξης δεν μπορούσε κυριαρχήσει όσο τα πολιτικά δικαιώματα και οι υποχρεώσεις ήταν στενά συνδεδεμένα με τη θρησκευτική παράδοση και το φεουδαρχικό καθεστώς ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο αναπτύσσεται η προστατευτική δημοκρατία, αρχή της οποίας είναι το άτομο. Αυτό το άτομο για να προστατευθεί εκχωρεί συναινετικά τα δικαιώματά του στην κρατική εξουσία. Ενώ όμως για τον Hobbes το κρίσιμο ζήτημα είναι η ασφάλεια και η ειρήνη, κατά συνέπεια το κέντρο βάρους πέφτει στην κυβέρνηση και όχι στη δημοκρατία ή στην ελευθερία, για τον Locke η κυβέρνηση αποτελεί μόνο το εργαλείο για την υπεράσπιση της ζωής, της ελευθερίας και της προσωπικής αυτονομίας. Ο αγγλικός φιλελευθερισμός του Jeremy Bentham και του James Mill καθορίζει τα βασικά χαρακτηριστικά και τους γενικούς όρους της φιλελεύθερης προστατευτικής δημοκρατίας, όπως είναι η ανάπτυξη της κοινωνίας των πολιτών, η ανταγωνιστική οικονομία της αγοράς και η ιδιωτική ιδιοκτησία. Στην προστατευτική δημοκρατία ο χώρος της πολιτικής περιορίζεται στους κυβερνητικούς θεσμούς, με τις γνωστές αντιφατικές συνέπειες στη σχέση ατομικών δικαιωμάτων και κοινωνικής δικαιοσύνης.

Το τρίτο κλασικό μοντέλο της αναπτυξιακής δημοκρατίας αναπτύσσεται μέσα από δύο παραλλαγές: Αφ' ενός της ριζοσπαστικής αναπτυξιακής δημοκρατίας, με κύριο εκπρόσωπο τον Rousseau, όπου τίθενται οι βασικές αρχές της αυτοκυβέρνησης. Εδώ ο λαός είναι ο κυρίαρχος, αφού αυτός νομοθετεί άμεσα, ενώ η κυβέρνηση ασκεί το ρόλο της εκτελεστικής εξουσίας. Ο Rousseau αδυνατεί να χαράξει όρια ανάμεσα στη δημόσια εξουσία και τα ατομικά δικαιώματα ή την ιδιωτική ζωή.

Αφ' ετέρου, ο John Stuart Mill κωδικοποιεί και αναπτύσσει τις αρχές, τα βασικά χαρακτηριστικά και τους γενικούς όρους της αναπτυξιακής δημοκρατίας. Γι' αυτόν η συμμετοχή στην πολιτική ζωή είναι αναγκαία για τη δημιουργία ενός ενημερωμένου και αναπτυσσόμενου πολίτη. Ιδιαίτερη σημασία όμως έχει και ο διαχωρισμός του ελέγχου της εξουσίας από την άσκηση της. Παρ' όλο που κρίνει πως οι πολίτες αναπτύσσονται μόνον όταν συμμετέχουν στα κοινά, δεν σταματά να τονίζει την προτεραιότητα της αντιπροσωπευτικότητας καθώς και της σαφούς διάκρισης κοινοβουλίου και κρατικής γραφειοκρατίας.

Το τέταρτο μοντέλο είναι η άμεση δημοκρατία, όπως αυτό αναπτύσσεται κυρίως από τον Marx. Η μαρξική αντίληψη αιωρείται ανάμεσα στη θεώρηση του κράτους ως θεσμού σχετικά ανεξάρτητου από τις ταξικές δυνάμεις και της διαμετρικά αντίθετης θέσης του που εκλαμβάνει το κράτος ως όργανο της κυρίαρχης τάξης. Η μαρξιστική κριτική αναδεικνύει την κύρια αδυναμία της φιλελεύθερης θεώρησης, που είναι ο εξοστρακισμός της πολιτικής από το χώρο της οικονομίας. Ο ταξικός όμως αναγωγισμός του μαρξισμού αποκλείει από το χώρο της πολιτικής πολλά σημαντικά θέματα, όπως είναι τα θέματα της ισότητας των φύλων, των εθνοτικών διαφορών και των ατομικών προτιμήσεων. Σε ένα μοντέλο όπου είναι προκαθορισμένα τα όρια της πολιτικής, ακόμη και το τέλος της, ο αυταρχικός κίνδυνος να θεωρηθεί πως υπάρχει μία μόνο πολιτική και εξουσιαστική εκδοχή είναι άμεσος.



Σύγχρονες δημοκρατικές παραλλαγές



Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου αναπτύσσονται οι σύγχρονες παραλλαγές της δημοκρατίας. Ο ανταγωνιστικός ελιτισμός και το τεχνοκρατικό όραμα των Max Weber και Josef Schumpeter είναι ένας ευρισκόμενος σε απόγνωση φιλελευθερισμός.

Ο Weber θεωρεί πως τα κόμματα οργανώνονται μόνο ως μέσα για τη διεξαγωγή νικηφόρων εκλογικών μαχών, ενώ για τον Schumpeter η δημοκρατία είναι μόνο μέθοδος επιλογής των πολιτικών ηγετών και δεν έχει σχέση με τις υποσχέσεις για κοινωνική ισότητα και δικαιοσύνη. Σε συνθήκες εξορθολογισμού η γραφειοκρατικοποίηση της δημόσιας ζωής γίνεται αναπόφευκτη. Χωρίς αυτήν δεν είναι νοητή η διαχείριση των σύγχρονων και πολιτικών προβλημάτων. Εναλλακτική λύση στη γραφειοκρατία είναι ο ερασιτεχνισμός. Και οι δύο προτείνουν ως μοναδική δυνατότητα διακυβέρνησης του σύγχρονου εξορθολογισμένου κόσμου την ανεύρεση μέσα από τις ελίτ των κατάλληλων ηγετών.

Στο κλασικό πλουραλιστικό μοντέλο δεν υπάρχει ένα ισχυρό κέντρο λήψης αποφάσεων. Η πολιτική αποτελεί συνάρτηση της σύγκρουσης διαφορετικών ίσης ισχύος κοινωνικών ομάδων και μερίδων. Αυτός ο πολιτικός ανταγωνισμός μετριάζει την ισχύ της πλειοψηφίας και ενισχύει τη δύναμη των μειοψηφιών(R. Dall). Η δημοκρατία για τον Dall θεμελιώνεται όχι πάνω στις ανταγωνιστικές ελίτ αλλά στη συναίνεση αξιών, γι' αυτό και απειλείται από τις κοινωνικές ανισότητες.

Η πυραμιδοειδής ανάλυση των μοντέλων καταλήγει στη βάση, όπου βρίσκονται το μοντέλο της νέας δεξιάς: η νομικά θεσμοθετημένη δημοκρατία και το μοντέλο της νέας αριστεράς: η συμμετοχική δημοκρατία. Για τους Nozick και Hayek, κύριους εκφραστές του μοντέλου της νομικά θεσμοθετημένης δημοκρατίας, η μόνη νόμιμη οργάνωση είναι αυτή που δημιουργείται τυχαία μέσα από τις ατομικές δραστηριότητες. Κατά συνέπεια, οι μόνοι θεσμοί του κράτους που αξίζουν να υποστηριχτούν, είναι αυτοί που εγγυώνται τις ανεμπόδιστες ανταγωνιστικές σχέσεις. Το κράτος δεν πρέπει και δεν μπορεί να είναι ένα εργαλείο ισότητας, αλλά μόνον υπηρεσία προστασίας ενάντια στη βία, την κλοπή και την αθέτηση συμβολαίων. Αποκλείοντας όμως την οικονομία από το χώρο της πολιτικής οδηγούμαστε σε επικίνδυνες ατραπούς υποτίμησης του περιεχομενικού πλούτου της δημοκρατίας.



Συμμετοχική δημοκρατία, ελευθερία και αυτονομία



Η κατάληξη της ανάλυσης του David Held, αλλά και η αφετηρία της εναλλακτικής πρότασής του για το μέλλον της δημοκρατίας βρίσκεται στην περιγραφή του μοντέλου της συμμετοχικής δημοκρατίας. Για τους θεωρητικούς της νέας Αριστεράς οι αρχές της ελευθερίας και της ισότητας δεν μπορούν να υπάρχουν εκεί όπου κυριαρχούν οι ασυμμετρίες στη πολιτική και οικονομική εξουσία. Ο Macpherson προτείνει ένα σύστημα που θα συνδυάζει την ύπαρξη ανταγωνιστικών πολιτικών σχηματισμών με μορφές άμεσης δημοκρατίας. Η Pateman θεωρεί πως η συμμετοχική δημοκρατία «συντελεί στη διαμόρφωση ενός ενεργού και ενημερωμένου πολίτη, με ζωηρότερο ενδιαφέρον για τις κυβερνητικές υποθέσεις».

Ο Held κατανοεί πως δεν υπάρχουν έτοιμες συνταγές για την εφαρμογή της συμμετοχικής δημοκρατίας και της πολιτικής αυτονομίας. Η συμμετοχική δημοκρατία αποτελεί μια πειραματική κοινωνία. Μαθαίνουμε να συμμετέχουμε μόνον όταν συμμετάσχουμε, «η μουσική του μέλλοντος μπορεί να συντεθεί μόνο στην πράξη».

Σε τελική ανάλυση, πιστεύουμε πως η ανάπτυξη της συμμετοχικής δημοκρατίας εγκαλεί ορισμένα κεφαλαιώδους σημασίας ζητήματα.

Πρώτον, η όποια συμμετοχική δημοκρατία οφείλει να στηρίζεται στους θεσμούς της αντιπροσωπευτικής, γιατί σε διαφορετική περίπτωση οι αυταρχικές παθογένειες της εξουσίας θα είναι περισσότερες από τα θεραπεύσιμα συμπτώματα της κοινωνικής αδιαφορίας. Η ύπαρξη διαμεσολαβητικών θεσμών μεταξύ ηγεσίας και συμμετοχικής βάσης είναι ιδιαίτερα κρίσιμη, ώστε να αποφεύγονται καισαρικές εκτροπές.

Δεύτερον, η διευρυμένη συμμετοχή πρέπει να στηρίζεται στη φιλελεύθερη παραδοχή πως ο διαχωρισμός κράτους από την κοινωνία των πολιτών αποτελεί το κεντρικό χαρακτηριστικό κάθε δημοκρατικής τάξης.

Τρίτον, δεν υπάρχει συμμετοχική δημοκρατία εκεί όπου δεν ευδοκιμούν οι καρποί της κοινωνικής δικαιοσύνης, του ελεύθερου χρόνου και μιας πιο δίκαιης κατανομής πόρων και εισοδημάτων.

Τέταρτον, η συμμετοχική κοινωνία είναι πλουραλιστική και στηρίζεται στη δημιουργία συναινετικών σχέσεων επικοινωνίας μεταξύ κυβερνητικών και αντιπολιτευτικών κομμάτων και οργανώσεων.

Ο Held, με περίτεχνο και συστηματικό τρόπο, μας οδηγεί στην κατανόηση μιας ιδιαίτερα σημαντικής αρχής, πως μπορεί κάποιος να είναι υπερβολικά δημοκράτης χωρίς να είναι φιλελεύθερος (Rousseau) και υπερβολικά φιλελεύθερος χωρίς να είναι δημοκράτης (Hobbes, James Mill, Hayek). Αν όμως ο δημοκράτης (μήπως και ο σοσιαλιστής;) δεν είναι φιλελεύθερος και το αντίθετο, τότε κανείς τους δεν είναι ολοκληρωμένος δημοκράτης ή φιλελεύθερος.

Ο συγγραφέας αυτού του έργου παραδίδει ανοιχτή πρόσκληση για τη δημιουργία μιας νέας θεωρητικής ηπείρου. Αυτή η μελέτη μοιάζει σαν ένα μεγάλο βασιλικό αετό που στα φτερά του έχουν γαντζωθεί οι κουκουβάγιες της γνώσης, για να μεταφερθούν σε εκείνα «τα σκοτάδια» που θα ανοίξουν τα μάτια τους.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 05/03/2004