Ο τυφλός λυτρωτής

Ο Άντονυ Μπήβις ασχολείται ερασιτεχνικά με τις κοινωνικές επιστήμες και είναι άνθρωπος που έχει την τάση να αποσύρεται από τις χαρές της ζωής. Οι φυσικές απολαύσεις τού προξενούν αηδία και βρίσκει πρόχειρο καταφύγιο στο χώρο των ιδεών. Έχοντας χάσει κάθε επιθυμία για φιλικές συναναστροφές, προδίδει τις φιλίες του και παίζει με τα συναισθήματα των γυναικών.
Φτάνοντας όμως στην μέση ηλικία, ο κόσμος της τέλειας απομόνωσης αρχίζει να χάνει τη γοητεία του. Τελικά, συνειδητοποιεί ότι η άρνησή του να συμμετάσχει στις χαρές της ζωής δεν προερχόταν από πνευματική ειλικρίνεια αλλά από ηθική δειλία...

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το 1936, η χρονιά της πρώτης κυκλοφορίας του Τυφλού λυτρωτή (Eyeless in Gaza), είναι μια κομβική στιγμή στη ζωή και την πνευματική πορεία του Αλντους Χάξλεϋ. Μόλις τέσσερα χρόνια πριν, το 1932, ύστερα από ένα ταξίδι του στην Αμερική, έχει γράψει τον Θαυμαστό καινούργιο κόσμο του, το βιβλίο που από τότε ήδη τον έκανε διάσημο, ενώ ένα χρόνο αργότερα, το 1937, θα φύγει, οριστικά όπως τελικά αποδεικνύεται, για τις Ηνωμένες Πολιτείες. Είναι η εποχή που τα τύμπανα του πολέμου έχουν αρχίσει να ηχούν στη γηραιά ήπειρο, η απειλή είναι ήδη ορατή, πόσο μάλλον για έναν φιλελεύθερο σαν τον Χάξλεϋ που νιώθει να ασφυκτιά ανάμεσα στους δύο ακραίους φανατισμούς, των ναζί από τη μία και των φιλοσταλινικών από την άλλη. Εκείνος, που περισσότερο κι από σπουδαίος μυθιστοριογράφος υπήρξε πάντοτε ένας διορατικός διανοούμενος, θα δοθεί ολόψυχα στο κίνημα του πασιφισμού, γύρω από το οποίο φαίνεται να αναπτύσσει ένα συμπαγές φιλοσοφικό σύστημα. Σ' αυτό το πλαίσιο γράφεται ο Τυφλός λυτρωτής, ένα πολυσέλιδο μυθιστόρημα που συνδυάζει την αυτοβιογραφία με μια σειρά από φιλοσοφικές, κοινωνικές και πολιτικές παρατηρήσεις που έχουν στο κέντρο τους την αρχή της μη βίας - μια στάση ζωής που βρήκε τον καλύτερο εκφραστή της στο πρόσωπο του Μαχάτμα Γκάντι.

Το κεντρικό πρόσωπο του Τυφλού λυτρωτή, ο κοινωνιολόγος Αντονυ Μπήβις, είναι αναμφίβολα μια μορφή πάνω στην οποία αντανακλώνται σημαντικές πλευρές του συγγραφέα. Μέσα από τον Μπήβις ο Χάξλεϋ βρίσκει την ευκαιρία να μιλήσει για ορισμένα βαθιά του τραύματα, όπως είναι ο θάνατος της μητέρας του στα δέκα περίπου χρόνια του - πλήγμα που δέχεται επίσης από μικρός και ο ήρωας του βιβλίου - καθώς και η αυτοκτονία του αδελφού του λίγα χρόνια αργότερα - η μορφή του οποίου φαίνεται να σκιαγραφείται στο πρόσωπο του φίλου τού Αντονυ, του Μπράιαν Φοξ. Γύρω από αυτούς τους δύο χαρακτήρες συνωθείται σιγά σιγά ένας εσμός προσώπων, φίλων και ερωμένων, η ζωή και οι σχέσεις των οποίων αναπτύσσονται τμηματικά, μέσα από αλλεπάλληλα πίσω-μπρος στον χρόνο, καλύπτοντας μία τριακονταετία, από το 1904 έως το 1934. Ο Τζέρι, η Ελεν, η Μαίρη, η Τζόαν, ο Χιου και κάμποσοι άλλοι μπαινοβγαίνουν ανά τακτά διαστήματα στην αφήγηση, μια αφήγηση που «σπάει» από μεγάλα κομμάτια σκέψεων, δίχως όμως πότε να αποκτούν την οντότητα και το βάρος «χαρακτήρων». Είναι άλλωστε αυτή ακριβώς την έννοια του δήθεν συμπαγούς χαρακτήρα, της προσωπικότητας, την οποία βάζει στο στόχαστρό του ο Χάξλεϋ μέσα από την κριτική του στο μυθιστόρημα του 19ου αιώνα και στις εξιδανικευμένες μορφές που κυριαρχούν σ' αυτό αντί πραγματικών ανθρώπων με σάρκα και οστά.



«Περιφρονώντας» τη φόρμα



Ο Τυφλός λυτρωτής, όπως και όλα τα μυθοπλαστικά βιβλία του Χάξλεϋ, είναι στην πραγματικότητα ένα μεγαλεπήβολο μυθιστόρημα ιδεών. Ο ίδιος ο Χάξλεϋ πίστευε πολύ σ' αυτό το μεικτό είδος γραφής που ισορροπεί ανάμεσα στο παραδοσιακό πεζογράφημα και στο δοκίμιο, ενώ με την πάροδο των χρόνων φαίνεται να δείχνει όλο και λιγότερη εμπιστοσύνη στα «αφηγηματικά κόλπα» του παραδοσιακού μυθιστορήματος. Αυτή η «περιφρόνηση» της φόρμας έναντι του περιεχομένου είναι ιδιαίτερα έκδηλη στον Τυφλό λυτρωτή, κάτι που ύστερα από τόσα χρόνια μόνο στις αδυναμίες του μπορεί να καταγραφεί. Και πράγματι: η επιλογή μιας αφηγηματικής λογικής που δεν ξεφεύγει ποτέ από το στεγνό πίσω-μπρος στον χρόνο για 600 σχεδόν σελίδες μπορεί από τη μια να μαρτυρεί την πίστη του Χάξλεϋ στη δύναμη των ιδεών του, στην ικανότητα του ίδιου του λόγου του να προσδίδει την ποθητή ένταση στην αφήγηση, αποδεικνύεται όμως ιδιαίτερα χαλαρή για τον σημερινό, πιο ανυπόμονο αναγνώστη. Ωστόσο από τη μέση περίπου του βιβλίου και μετά, όταν αρχίζει να γίνεται πιο καθαρό το φιλοσοφικό στίγμα του, το μυθιστόρημα αρχίζει να βρίσκει τον στόχο του, και μαζί μ' αυτόν έναν πολύ καλύτερο ρυθμό. Εδώ, πέρα από τη στράτευσή του στο κίνημα του πασιφισμού, μπορεί κανείς ήδη να διακρίνει το διαρκώς εντεινόμενο ενδιαφέρον του Χάξλεϋ για τον μυστικισμό, τον βουδισμό, τις κρυφές δυνάμεις της συνείδησης. Πρόκειται για μια ανολοκλήρωτη ακόμη κοσμοθεωρία βασισμένη στη δραστικότητα της αγάπης, της συγχώρησης, της αυτοσυνείδησης, θέματα που θα αναπτύξει κάμποσα χρόνια αργότερα ξανά στα βιβλία που τον ανέδειξαν γκουρού των κινημάτων των σίξτις, Πύλες της αντίληψης και Παράδεισος και Κόλαση.

Τα ευρωπαϊκά μυθιστορήματα που γράφτηκαν στον Μεσοπόλεμο, και ειδικότερα εκείνα που κυκλοφόρησαν στη δεκαετία του '30, είναι μοιραίο να κρίνονται σήμερα με βάση και τη στάση που αντανακλούν σε σχέση με τον επερχόμενο όλεθρο, την καταστροφή που έμελλε να στιγματίσει βαθιά την Ευρώπη. Και είναι πράγματι εντυπωσιακό, για έναν άνθρωπο που ζει μέσα στη δίνη εκείνης της εποχής με τις τεράστιες εντάσεις και στρατεύσεις, με πόση διαύγεια και ευαισθησία παρατηρεί ο Χάξλεϋ στον Τυφλό λυτρωτή το αβγό του φιδιού να αναπτύσσεται, και πόσο επίκαιρες, ή ακόμη και προχωρημένες, φαντάζουν σήμερα πολλές από τις ιδέες του.



Κώστας Κατσουλάρης (συγγραφέας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 21-11-2004