Η απαρνημενη μνήμη

Ο Αντρέας Παλαιολόγος (Μυστράς 1453-Ρώμη 1502) και η αδελφή του Ζωή Παλαιολογίνα (Μυστράς περ. 1450-Μόσχα 1503), απόγονοι των τελευταίων αυτοκρατόρων του Βυζαντίου, του Ιωάννη Η΄ και του Κωνσταντίνου ΙΑ΄, είναι από τα πρόσωπα που ξεχωρίζουν ανάμεσα στους Βυζαντινούς εξόριστους στη Δύση μετά την Άλωση της Πόλης και τον εδαφικό κατακερματισμό της ανατολικο-ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Οι Ελληνόφωνοι Ορθόδοξοι της Διασποράς, στο εξής, εμφανίζονταν ως φαντάσματα ενός κοντινού παρελθόντος, ενώ ο κόσμος βαθμιαία απαρνιόταν τη μνήμη της βασιλείας των Ρωμαίων. Παρακολουθώντας, μέσα από τις διαθέσιμες πηγές, τις περιπέτειες των δύο αυτών αδελφών, γίνεται, θαρρείς, πιο κατανοητή σε εμάς η αδιαφορία των ηγεμόνων της Ευρώπης απέναντι στο σχέδιο της παπικής Κουρίας για την οργάνωση στρατιωτικής εκστρατείας εναντίον των Τούρκων, με σκοπό την ανάκτηση της Ρωμανίας από τη χριστιανοσύνη. Αδιαφορία που οφειλόταν πρωτίστως στο συμφέρον τους να διατηρείται σταθερή η γεωπολιτική ισορροπία στην Ανατολική Μεσόγειο, προς όφελος της ελεύθερης διακίνησης του εμπορίου. Παράλληλα, στη νεότερη και σύγχρονη ιστοριογραφία, τα βάσανα εν γένει των Βυζαντινών εξορίστων αποτελούν τον δυσμενή εκείνο κοινό τόπο που σηματοδοτεί την απάρνηση της μνήμης της ανατολικο-ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, ως το αναπόφευκτο τέλος μιας ήδη παρηκμασμένης και προορισμένης στη λήθη χιλιετίας· μιας σελίδας της μεσαιωνικής ιστορίας της Ευρώπης, που επιτέλους γυρνάει για να πορευτεί η γηραιά ήπειρος, απελεύθερη πλέον, προς τους νεότερους χρόνους. Αντίθετα, στον ζοφερό κλοιό του «εκβυζαντινισμού» -κράμα ασιατισμού, οριενταλισμού και μεσαιωνικού σκοταδισμού- παραμένει φυλακισμένη η Ρωσία, στην ιστορική της εξέλιξη κατά τον 15ο και 16ο αιώνα, μετά το γάμο (1472) της Ζωής Παλαιολογίνας με τον Πρίγκιπα Ιβάν Γ΄ Βασίλιεβιτς. Το όραμα της «μεταφοράς της αυτοκρατορίας» (traslatio imperii) ενσαρκώνεται εδώ, από τη Νέα Ρώμη της Κωνσταντινούπολης, στην Τρίτη Ρώμη της Μόσχας.