Η στρατηγική της δίκης

Στο χώρο της πολιτικής υπεράσπισης, υπήρξαν πάντα δύο μέθοδοι: οι δίκες συναίνεσης (Ντρέυφους, στρατηγός Σαλ) και οι δίκες ρήξης (Σωκράτης, Ιησούς). Οι πρώτοι έσωζαν τη ζωή τους, οι δεύτεροι κέρδιζαν αυτό για το οποίο αγωνίζονται. Σήμερα, το καινούργιο είναι ότι μπορούν, εκτός αυτού, να σώζουν και τη ζωή τους. Στο παρελθόν, η δίκη περιοριζόταν στο χώρο του δικαστηρίου, σήμερα όμως έχει διευρυνθεί. Όλος ο κόσμος μπορεί να την παρακολουθεί βλέποντας και ακούγοντας τα πεπραγμένα της. Αυτό που διακυβεύεται στη δίκη του Δημητρώφ, στις δίκες των αγωνιστών του Αλγερινού Μετώπου Εθνικής Απελευθέρωσης -τους οποίους υπερασπίσθηκε ο Βερζές- είναι η μοίρα ενός κόμματος ή ενός λαού.
Συγκρινόμενες με τη σύγκρουση που αντιπαραθέτει δύο κόσμους, οι μικροσυγκρούσεις των εθνών της Ευρώπης και της Β. Αμερικής φαντάζουν γελοίες. Ενώ έχουν εξασφαλισμένο ένα υψηλό επίπεδο ζωής και διαθέτουν μια παντοδυναμία που τους επιτρέπει να σκορπούν το θάνατο, οι πλούσιοι, είτε είναι συντηρητικοί, είτε φιλελεύθεροι, δεν κατανοούν πάντα ότι η Δικαιοσύνη, η Δικαιοσύνη τους, χάνει βαθμιαία το κεφαλαίο πρωτόγραμμά της και πως δεν έχουν πια το δικαίωμα να θεωρούν ότι είναι οι αποκλειστικοί εκφραστές της.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Δύο είδη δικών υπάρχουν για τον Ζακ Βερζές, συνήγορο υπεράσπισης στις πολιτικές δίκες του Κλάους Μπάρμπι, του Ιμπραήμ Αμπντάλα, του Κάρλος, του Μπερνάρ Μπονέ, του Μιλόσεβιτς, της Μαγκνταλένα Κοπ και άλλων «προγραμμένων» στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Σε όλες τις δίκες κρύβεται μια πολιτική σύγκρουση, λέει ο παγκοσμίου φήμης δικηγόρος, και η δικαιοσύνη είναι σταθερά προσανατολισμένη στην υπεράσπιση της καθεστηκυίας τάξης. Το θέμα είναι ποια στάση θα κρατήσει ο κατηγορούμενος. Θα επιλέξει μια δίκη ρήξης, οπότε θα χάσει ο ίδιος αλλά θα νικήσουν οι ιδέες του; Ή θα προτιμήσει τη δίκη συναίνεσης, οπότε θα αναζητηθούν ελαφρυντικά για μείωση της ποινής του; Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν οι δίκες του Σωκράτη και του Ιησού. Δέχτηκαν την καταδίκη τους μένοντας πιστοί στις θέσεις τους, παραπέμποντας σε άλλη ηθική. Οι δίκες συναίνεσης, από την άλλη πλευρά, μπορούν να φέρουν άριστο αποτέλεσμα σε υποθέσεις κοινού ποινικού δικαίου, αλλά σε περιπτώσεις ολικής αντιπαράθεσης αντενδείκνυνται. «Ουαί τοις ηττημένοις». Η ηθική της συναίνεσης στην περίπτωση της ρήξης γίνεται ηθική της Ιστορίας.



Σε ναρκοθετημένο έδαφος



Το βιβλίο του Βερζές πρωτοεκδόθηκε το 1968, εποχή καταστολής στη Γαλλία των αριστερίστικων κινημάτων και των αγωνιστικών κινητοποιήσεων κατά του πολέμου της Αλγερίας. Το δίλημμα «Μυστική συμφωνία ή ρήξη» και οι στρατηγικές που πρότεινε ο Βερζές ήταν ευκταίο να αποσιωπηθούν κατά το δυνατόν. Το 1976-77 νέο κύμα δικών στη Γαλλία όσων είχαν αμφισβητήσει καταδίκες και ποινές έφερε το βιβλίο πάλι στην επιφάνεια. Οι απόψεις του Βερζές - «να αμύνεσαι πάνω σε ένα ναρκοθετημένο έδαφος, (...) να μην παραδίδεσαι, να μην παραιτείσαι» - προκάλεσαν τη διανόηση της εποχής. Μια συζήτηση που έγινε τότε μεταξύ στρατευμένων στοχαστών, του Φουκό περιλαμβανομένου, παρατίθεται εν μέρει στον πρόλογο του βιβλίου. Οταν επεσήμαναν στον Βερζές ότι είχε αναπτύξει μια στρατηγική στο πλαίσιο του πολέμου στην Αλγερία και όχι μια σφαιρική ανάλυση της δικαστικής λειτουργίας σήμερα, η απάντηση ήταν ότι «η στρατηγική της δίκης δεν μου ανήκει πλέον αποκλειστικά, δεν είναι μόνο υπόθεση των δικαστών και των συνηγόρων αλλά και των ανθρώπων που φορούν τζην».



Οι αστικές δίκες



Φωτεινά παραδείγματα οι παλιές δίκες. Στις δίκες συναίνεσης στόχος ήταν πάντα η απουσία απόδειξης της ενοχής του κατηγορουμένου. Σε μια δίκη στην Αγγλία του 1957, λόγου χάρη, όπου θύμα και κατηγορούμενος ανήκαν και οι δύο στην ανώτερη αστική τάξη, ο κατηγορούμενος πέτυχε να αθωωθεί. Η αντιπαράθεση ήταν σε προσωπικό επίπεδο και η υπεράσπιση συναίνεσης άγγιξε την τελειότητα. Οταν όμως «η βούληση διαλόγου δεν υφίσταται και δεν μπορεί να υφίσταται εξ υπαρχής», όταν υπάρχει ασυμβίβαστο ιδεών, τότε «οι δίκες ενοχής είναι πάντοτε η μυθιστορία μιας αποτυχίας, η ιστορία μιας ήττας, διότι ο κατηγορούμενος δεν μπορεί να επικαλεστεί την αναρμοδιότητα της μόνης δημόσιας τάξης η οποία υπάρχει γι' αυτόν, ακόμα κι αν την αντιμάχεται». Οι δίκες συναίνεσης, είναι εμφανές, δεν προκάλεσαν τον παραμικρό κραδασμό στην Ιστορία.

Οι θρυλικές ρήξεις, αντιθέτως, αρχής γενομένης με τον κατηγορούμενο για πολιτικούς λόγους Προμηθέα, που δεν απολογήθηκε όταν έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς, ως την πρώτη δίκη της Ιστορίας που μας έχει εξιστορηθεί - τη δίκη του Σωκράτη -, συγκινούν. Δημιουργούν αινιγματικές φυσιογνωμίες, πλάσματα της τέχνης, όπως η Τζιοκόντα. Στην Απολογία του Σωκράτη, την οποία μας διασώζει ο Πλάτωνας, παρακολουθούμε τον κατηγορούμενο να αναφέρεται στη ζωή του χωρίς να αιτιολογεί τις πράξεις του, μάλλον προβάλλοντας τον προμελετημένο χαρακτήρα τους. Ο Ιησούς γνώριζε τη μοιραία για αυτόν κατάληξη της δίκης του και είχε συνείδηση της αναγκαιότητας μιας τέτοιας έκβασης. Εξοχη αποτελεσματικότητα, μοναδική ωραιότητα, λέει ο Βερζές. «Μπορούμε να φανταστούμε τον Ιησού επ' ακροατηρίω να τον υπερασπίζεται ένας προοδευτικός ρωμαίος δικηγόρος;». Ο Βούλγαρος Δημητρόφ ενώπιον γερμανικού δικαστηρίου στη δίκη της Λειψίας δήλωσε υπερήφανος που είναι κομμουνιστής και με δεδομένη την αλληλεγγύη πολιτών, όπως ο Αντρέ Ζιντ και ο Αντρέ Μαλρό, εν τέλει αθωώθηκε. Ο νεαρός δικηγόρος Φιντέλ Κάστρο το 1953 ενώπιον δικαστηρίου του Σαντιάγο παρουσίασε με λεπτομέρειες το σχέδιο της επανάστασης που ετοίμαζε αλλά - φευ! - δεν τον πίστεψαν. Αυτοί οι αγωνιστές είχαν την υποστήριξη του λαϊκού αισθήματος γιατί ήταν νικητές στα μάτια της κοινής γνώμης.



Από τον Ντρέιφους στον Στάλιν



Το αφυπνισμένο λαϊκό αίσθημα απαίτησε την αναψηλάφηση δικών και πολλοί κατηγορούμενοι αποκαταστάθηκαν εκ των υστέρων. Ο Ντρέιφους ακολουθώντας αρχικά μια στρατηγική συναίνεσης στάλθηκε στο Νησί του Διαβόλου, κηρύχθηκε ένοχος άλλες δύο φορές στις επόμενες δίκες συναίνεσης και αθωώθηκε χρόνια μετά με ακύρωση της τελευταίας καταδίκης από τον Αρειο Πάγο, μετά τον πάταγο του Κατηγορώ του Ζολά. Εγινε η δικαστική έκφραση μιας εθνικής κρίσης στη Γαλλία. Η Ιωάννα της Λωρραίνης καταδικάστηκε εν ζωή στο δικαστήριο, αλλά αγιοποιήθηκε μετά θάνατον στην Εκκλησία. Υπήρξαν δίκες-σκάνδαλο, όπως οι δίκες της Μόσχας, και δίκες-θέαμα με παιδαγωγικό χαρακτήρα, σαν τη δίκη της Νυρεμβέργης με κατηγορουμένους τους ναζιστές εγκληματίες πολέμου, που απεδείχθη μια άσκηση ισορροπίας ανάμεσα στις ανταγωνιστικές αντιθέσεις του σύγχρονου κόσμου. Επρεπε να μη θιγούν οι δημοκρατίες της Ευρώπης και της Αμερικής, να μη θιγεί ο Στάλιν, να μη θιγεί κανένας από τους νικητές. «Ποιος είστε; Τι εκπροσωπείτε; Ποιος είναι ο ιστορικός λόγος ύπαρξής σας;» είναι οι ερωτήσεις που, κατά τον Βερζές, θα έπρεπε να θέτουν στους εαυτούς τους δικαστές, εισαγγελείς και κατηγορούμενοι πριν από κάθε δίκη.

Μπορεί να πει κανείς ότι στην εποχή μας δεν ζούμε πια επαναστάσεις. Ωστόσο και σε προσωπικό επίπεδο ο Βερζές βροντοφωνάζει: «Μια δίκη δεν είναι παγίδα της μοίρας. Ολη της η εξέλιξη εξαρτάται από την επιλογή του κατηγορουμένου. Πουθενά δεν έχουν δοθεί σε άνθρωπο τόσο πολλές δυνατότητες να νικήσει τόσο πολλές συνασπισμένες δυνάμεις. Είναι αφοπλισμένος μόνον όποιος παραδίδει τα όπλα του». Το χειρότερο στη ζωή, κατά το λεγόμενο, είναι η συνθηκολόγηση. Ατυχώς θεωρείται κανονική δίκη μόνο η δίκη συναίνεσης με τους «συμφιλιωτές». Με κάθε καιρό, ξεκαθαρίζει ο γαλλοταϊλανδός κοσμοπολίτης δικηγόρος, έχει αποδειχθεί ότι η υπεράσπιση ρήξης είναι η πιο αποτελεσματική. Οι πόλεμοι στηρίζονται στο θάρρος και στην αυταπάρνηση, και όποιος αντέξει!



ΜΑΙΡΗ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 04-05-2003