Εθισμός στη νικοτίνη-ΠΑΛΙΟΣ- ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΟ

Η Ρουφίνα Σίλιτζη!
Η εικόνα αναδύθηκε μέσα μου ακαριαία: Εγώ βρέφος στην αμμουδιά και κείνη να έρχεται από τη θάλασσα περιπατώντας επί των υδάτων. Βγήκε έξω, μέσα στην αποθέωση της γύμνιας της, χωρίς να μου δώσει καμιά σημασία. Ήταν αυτό που δεν μπόρεσα να αντέξω ποτέ. Άρχισα να κλαίω και το κλάμα μου την ενόχλησε. Με κοίταξε με τον ίδιο κακό τρόπο όπως τώρα και, σκεπάζοντας με τις παλάμες το ανθισμένο εφηβαίο της, μου γύρισε τις πλάτες και απομακρύνθηκε με τον βασιλικό της τρόπο.
Σχεδόν εβδομήντα χρόνια από τότε.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Δώδεκα διηγήματα, δημοσιευμένα σε περιοδικά και εφημερίδες στο χρονικό διάστημα 1979-2003, συνθέτουν τον παρόντα τόμο του Θανάση Βαλτινού· δώδεκα διηγήματα-δείγματα των ομόκεντρων, επί το πλείστον, αφηγηματικών του περιπλανήσεων-αναζητήσεων (ομόκεντρων, με την έννοια ότι σημείο εκκίνησης όλων, περισσότερο ή λιγότερο φανερό, υπήρξε η πρόθεση του αφηγητή να προσεγγίσει, κάθε φορά από διαφορετική οπτική γωνία, πτυχές της νεοελληνικής πραγματικότητας, ενδεικτικές της οδυνηρής αποκοπής του μεταπολεμικού ανθρώπου από τον ιστορικό και κοινωνικό ομφάλιο λώρο). Κι ακόμα, δείγματα της γνώριμης και δοκιμασμένης τακτικής του ν' απομονώνει συμβάντα και καταστάσεις, τόσο στον ευρύτερο κοινωνικό όσο και στο στενότερο προσωπικό του χώρο, για να τους προσδώσει γενικότερες διαστάσεις, καθιστώντας τες συνοπτικές εκδοχές του όλου.

Ανεξίτηλα σημαδεμένος από τις οδυνηρές μνήμες του Πολέμου, της Κατοχής και του Εμφυλίου, σφραγισμένος, κυνηγημένος, από το αίμα της Ιστορίας, ανασύρει και ακινητοποιεί φευγαλέες αλλά πάντα ζωντανές εικόνες από τα πικρά παιδικά και νεανικά του χρόνια. Συναρμολογεί ιδιότυπα, όπως του το επιβάλλει ο τραυματισμένος ψυχισμός του, ψηφίδες μιας ζωής σκληροτράχηλης, επίβουλα καθοριστικής του νεοελληνικού παρόντος. Και το πραγματοποιεί αυτό ενδίδοντας στις υφολογικές απαιτήσεις του εκάστοτε βιωματικού-θεματικού, δημιουργικά κινητοποιού εναύσματος· καταφεύγοντας σε τρόπους πρόσφορους και ανταποκρινόμενους στις ιδιαιτερότητες του «εκκολαπτόμενου» αφηγηματικού υλικού· λαμβάνοντας υπόψη στοιχεία όπως ο χρόνος, ο τόπος, η ιστορική στιγμή και η συνακόλουθη ατμόσφαιρα, η όποια καταβολή -οικογενειακή, κοινωνική κ.λπ.- αλλά και το παρόν των προσώπων «ηρώων» των ιστοριών του κ.ά. Με έναν λόγο υπόκωφο, παρά τη νηφαλιότητά του, γοητευτικά διαβρωτικό, συχνά διαπερασμένο από μια ειρωνική διάθεση, που επιτείνεται από τη συχνή χρήση μιας ψευδεπίγραφης, σαρκαστικής -και αυτοσαρκαστικής- καθαρεύουσας, όταν και όπου οι θεματικές συνθήκες το επιτρέπουν.

Προσδιοριστικό της ατμόσφαιρας που συνέχει όλο το βιβλίο και, υπό προϋποθέσεις, προειδοποιητικό για τον αναγνώστη, είναι το πρώτο διήγημα, «Εθισμός στη νικοτίνη». Συναντά κανείς σ' αυτό, με ποικίλλουσα και εναλλασσόμενη προφάνεια, διάσπαρτα μερικά από τα στοιχεία που συνθέτουν την πεζογραφική ταυτότητα του Βαλτινού. Η ιστορία «εξελίσσεται» στα τραυματικά χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου (1942-1948), με φόντο τα βουνά του ορεινού γενέθλιου τόπου, με δεσπόζουσα την προστατευτική, αρχετυπική μορφή του πατέρα τού αφηγητή, πλάι στη συγκατανευτική, τρυφερή και παραμυθητική παρουσία της μητέρας. Μέσα σε μιαν ατμόσφαιρα ασφυκτική, και με το χρόνο να σημαδεύεται και να μετριέται από φονικά δυσβάστακτα τραγικά, που η θέα τους και ο απόηχός τους έπνιγαν τις πρώιμες ερωτικές κραυγές κι επιθυμίες των σωμάτων τόσο του αφηγητή όσο και μιας ομάδας συγχωριανών του, στο κοίταγμα ή στα τυχαία αγγίγματα σωμάτων γυναικών και κοριτσιών, που στα παιδικά και εφηβικά τους μάτια αποκτούσαν τις διαστάσεις συμβόλων· ενώ οι πρώτες κρυφές ρουφηξιές καπνού σηματοδοτούσαν στιγμές βουβής αμηχανίας και απορίας μπροστά στις τραυματικότερες εκδοχές του θανάτου.

Το παρόν, στα περισσότερα διήγηματα του βιβλίου, όσο αδιάφορο και απάνθρωπο κι αν είναι, όσο ψυχρά και τραυματικά κι αν εξελίσσεται, δεν παύουν να το διαπερνούν μνήμες μιας άσπιλης, παρά τη σκληρότητα των συνθηκών που την εξέθρεψαν, αθωότητας. Μνήμες σημαδεμένες από μορφές γυναικών που ο χρόνος αποσκοράκισε από κάθε ίχνος φθοράς και της τότε φοβικής καθημερινότητας, καθαγιάζοντάς τες· έτσι, στο διήγημα «Αναδρομή», κυριαρχεί με άκρα διακριτικότητα, στο τέλος, η μορφή μιας παιδούλας των νεανικών του χρόνων, που τώρα είναι η κατά είκοσι χρόνια νεότερη σύζυγος ενός παιδικού του φίλου, μητέρα τεσσάρων παιδιών, με τη φωνή της στον τηλεφωνητή να αποτελεί έναυσμα ηδύπαθων αναδρομών στα περασμένα και, συνάμα, μία αδύνατη απόδειξη της αλλοτινής της ύπαρξης. Αλλά και θρύλοι τότε ανεξερεύνητοι, ξυπνούν σαν αναθρώσκοντας στο παρόν του αφηγητή· θρύλοι συνδεδεμένοι με τη ζωή κάποιων νεκρών πια χωριανών, ανακατεμένοι με λησμονημένες ιστορίες αγάπης, που εκ των υστέρων εξηγούν παράξενες συμπεριφορές μοναχικών και απόμακρων ανθρώπων, με ονόματα προστατευτικά της μοναξιάς και της όποιας ιδιοτροπίας τους («Αϊστράτηγος»)· κι έρωτες κρατημένοι μυστικοί, και ορμές πάνω στο ξύπνημα του σώματος, λοξοδρομημένες, όλα εξαγνισμένα, ωστόσο, από την αθώα «βαρβαρότητα» της άγνοιας, καταμεσής μιας εποχής σκοτεινής, βυθισμένης στο έλος μιας ιστορίας τραυματικής («Ηλιος και βροχή»). Κι ακόμα, προσωπικά πάθη, φόβοι και φοβίες, αλλά και στιγμές συγκινητικής μεγαλοσύνης, μες στη ζωή απλών ανθρώπων, γαλβανισμένων στη στέρηση και την απόγνωση της κάθε μέρας. Και νηφάλιες, εκ του σύνεγγυς, «παρακολουθήσεις» της διαδικασίας της φθοράς και των ενδιάμεσων, προειδοποιητικών, σταθμών της: μεμονωμένων εκδοχών της σε πρόσωπα άλλοτε ισχυρά, σχεδόν μυθικά, σύμβολα δύναμης και πάθους στον κόσμο των παιδικών και των νεανικών του χρόνων· σε πρόσωπα που πρόλαβαν και έζησαν μιαν άλλη εποχή, όταν ο έρωτας, κρυφός και καταπιεσμένος, υφήρπε πάντα και παντού, διαβρώνοντας ψευδεπίγραφες ηθικές και ηθικολογίες, εκδηλωμένος στη σκιά και στο σκοτάδι· και στο φως, αρκούμενος σε πυρωμένες από τη λαγνεία ματιές, δημιουργώντας αισθήματα, πόθους κι επιθυμίες ανομολόγητες.

Ο ίδιος ψυχισμός συνέχει και διηγήματα που ξεχωρίζουν εντελώς υφολογικά, αγγίζοντας τα όρια του πειραματισμού, όπως λ.χ. το «Agnes: Τριάντα καρρέ»· όπου με εικόνες-φωτογραφικές ψηφίδες, κομμάτια μιας αφήγησης αποσπασματικής, αποδίδει σιωπηλά, αβίαστα και υπαινικτικά τις επιπτώσεις της «άφιξης» και της εγκατάστασης ψηγμάτων του σύγχρονου πολιτισμού σ' έναν ειδυλλιακό και παρθένο παραθαλάσσιο τόπο. Το πώς δημιουργείται ανεπαίσθητα, σχεδόν ενστικτωδώς, η αίσθηση της αιδούς, με αποτέλεσμα μια ωραία και μόνη γυναίκα, γυμνή κατάντικρυ στον ήλιο του καλοκαιριού, να αισθάνεται την ανάγκη να καλύψει τα γυμνά της μέλη, ώστε να μην αλωθεί η γύμνια της και η ομορφιά της από τα αδιάκριτα βλέμματα των ανεπιθύμητων ξένων.

Οπως ειπώθηκε ήδη, τα διηγήματα που απαρτίζουν τον «Εθισμό στη νικοτίνη» είναι ενδεικτικά των υφολογικών προβληματισμών, πειραματισμών και των συνακόλουθων διαφοροποιήσεων της γραφής και των αφηγηματικών μεθόδων του Θανάση Βαλτινού· είναι ενδεικτικά των διαφορετικών, κατά καιρούς, αντιλήψεών του σχετικά με τα όρια των δυνατοτήτων του αφηγηματικού λόγου. Κυρίως, όμως, είναι αποδεικτικά της φυσικής και αβίαστης υφολογικής υποταγής του στις επιταγές του εκάστοτε ερεθίσματος ή αφηγηματικού εναύσματος, βιωματικού ή όχι· της πειθήνιας, θα έλεγα, προσαρμογής του στις συνθήκες που κάθε φορά του «επιβάλλει» το υπό επεξεργασία «υλικό», προκειμένου να το υπηρετήσει όσο γίνεται δραστικότερα και αφηγηματικά αποτελεσματικότερα.



ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 09/01/2004







ΚΡΙΤΙΚΗ



Εκ πρώτης όψεως μικρό το εκτόπισμα των διηγημάτων εντός του συνολικού έργου του Θ. Βαλτινού. Δύο συλλογές σε σύνολο δέκα βιβλίων. Μόλις 24 διηγήματα, δημοσιευμένα στη διάρκεια 44 ετών ή και 46, αν δεχθούμε ως αφετηρία την πρώτη εμφάνιση, το 1958, με το βραβευμένο στον διαγωνισμό του περιοδικού Ταχυδρόμος διήγημα, «Κατακαλόκαιρο», που τελικά απέμεινε στα παραλειπόμενα. Οχι ωστόσο και ήσσονος σημασίας, αφού εντός τους βρίσκεται ακέραιο το συγγραφικό σώμα, οι αφηγηματικές δεξιότητες ομού μετά των μορφικών «ανοιγμάτων». Μόλις το 1992 εκδίδεται η πρώτη δωδεκάδα διηγημάτων, Θα βρείτε τα οστά μου υπό βροχήν, τέλη 2003, η δεύτερη, με την ενδιάμεση σοδειά, συμπεριλαμβανομένων δύο προγενέστερων, του «Εθισμού στη νικοτίνη» του 1979 και της «Συναστρίας» του 1991.

Ο μύθος του Βαλτινού τον θέλει συγγραφέα των πολέμων και του θανάτου. Κι όμως, τα διηγήματα της πρόσφατης συλλογής θα χαρακτηρίζονταν μάλλον ερωτικά, καθώς ο έρωτας, αν και δεν συνιστά το κυρίως θέμα, προβάλλει σαν κοινός παρονομαστής. Ο έρωτας, όχι ως πάθος της ψυχής, αλλά ως βάσανος του σώματος, με τονισμένες τις γενετήσιες ρίζες του. Συγγραφέας με εμμονές ο Βαλτινός, προσηλωμένος σε ορισμένα πρότυπα γυναικών που επανέρχονται στα διηγήματά του ως κινούν αίτιο· η γυναίκα μήτρα, η ιερόδουλος, η γυναίκα εξ αποστάσεως ενορχηστρωτής φαντασιώσεων. H δωδεκάδα των διηγημάτων θα μπορούσε να διαταχθεί σε στοίχους κατά τον τύπο της γυναίκας που διατρέχει ένα έκαστο.

Διηγήματα, όπου το τοπίο ορίζει τον ψυχισμό των ανθρώπων· ένας κόσμος με άτεγκτους κώδικες ηθικής, απωθημένες τις επιθυμίες και τις κλεψιγαμίες να ξεπλένονται με αίμα.

Σε αυτά, η γυναίκα όπως τη γυρεύει το κορμί του ορεσίβιου. Δύο διηγήματα αφηγούνται το χρονικό μιας ολόκληρης ζωής· τον βίο του Στρατηγού, κατά το όνομα που του έμεινε από το τάξιμο της ετοιμόγεννης μάνας του στον Ταξιάρχη και «Αϊστράτηγο» αν της έδινε αρσενικό, και του Κυριάκου του στεγά στο «Αίμα γυρεύει αίμα». Στα διηγήματα του Βαλτινού συχνά τα τοπωνύμια συσκοτίζουν, ωστόσο, δευτερεύοντα σημεία της αφήγησης, όπως τα πατρώνυμα, βοηθούν στον εντοπισμό. Στα βουνά της Κυνουρίας, το ερωτικό δράμα του πρώτου διηγήματος, ένας Αγγελέας κι ένας Γρηγοράκης ανακατώνονται στη βεντέτα του δεύτερου. Δύο κοπέλες χάνονται αδίκως, από έρωτα η πρώτη, από τα επακόλουθά του η δεύτερη, «πάνω στην πρώτη γέννα». Οι άντρες που τις πόθησαν, επιλέγουν τη μοναξιά και ως ηθική εξιλέωση. Και στα δύο διηγήματα, η αφήγηση με την οπτική ενός τρίτου, οπότε ο βίος του ήρωα δίνεται αποσπασματικά, μόνο κάποια σημαντικά περιστατικά, με κορυφαίο τον θάνατο. Κατά την ετοιμασία του νεκρού και την κήδευση, η παρουσία μιας ξένης ταράσσει τον κλειστό χορό των πενθούντων. Διηγήματα των τελευταίων χρόνων και ο λόγος εκφραστικά πλουσιότερος σε λαϊκούς χυμούς, περισσότερο από ό,τι παλαιότερα συγκινημένος, στήνει υποβλητικές σκηνές τραγωδίας.

Από τα ορεινά σε νήσο που δεν κατονομάζεται, από τη μητρική γυναίκα στη γυναίκα-ίνδαλμα. Στο διήγημα «Ως ωραίοι οι πόδες της ευαγγελιζομένης την αγάπη της ευαγγελιζομένης τον έρωτα», ο αφηγητής, μιμούμενος παλαιούς χρονικογράφους, ανιστορεί τις διαφορές γαιοκτησίας δύο οικογενειών και τη μεταξύ τους έχθρα λόγω σφετερισμού περιουσιών και γυναικών, τελικά πραγμάτων ισοδύναμων. Στη διήγηση παρεμβάλλονται ο βίος τοπικού οσίου καθώς και αναδρομές στο παρελθόν. Εδώ η κορυφαία σκηνή δεν είναι ζοφερή αλλά αισθησιακά ευφραντική, καθώς ο εβδομηντάρης αφηγητής ανακαλεί βρεφική παράσταση, κατά την οποία μια θεσπέσια γυναίκα εξέρχεται γυμνή της θαλάσσης, περπατώντας ως άλλος Ιησούς επί των υδάτων. Ατμοσφαιρικό το διήγημα, αποτυπώνει σχεδόν ιεροπρεπώς το οιδιπόδειο του αφηγητή που έμεινε διά βίου «μαγκούφης».


Το ερωτικό ορμέμφυτο στα χρόνια της εφηβείας δένεται με τον θάνατο στο παλαιότερο «Εθισμός στη νικοτίνη». Διαδοχικές σκηνές από τα άγρια χρόνια της γερμανικής Κατοχής και του Εμφυλίου, από τον Καραβά, τέσσερα χιλιόμετρα βορείως της Σπάρτης, στην Τρίπολη και το πορνείο της στις παρυφές της πόλης. Με απότομα αφηγηματικά περάσματα προς επίτευξη οικονομίας, χωρίς ωστόσο να στεγνώνουν τα ερωτικά σκιρτήματα. Παραπλήσιο το θέμα στο «Ηλιος και βροχή», γραμμένο είκοσι και πλέον χρόνια αργότερα και πάλι οι «Μαγδαληνές» Τριπόλεως και πάλι το «μικρό πάθος» της νικοτίνης, όμως το άπλωμα της αφήγησης περισσότερο γενναιόδωρο.

Οι νυκτερινές «ευωχίες» λαθρογαμιών και ο καπνός των πρώτων τσιγάρων αρωματίζουν ένα ακόμη διήγημα, εξαιρετικά αφιερωμένο στη σύγχρονη αρκαδική πρωτεύουσα, τη λογοτεχνικώς εστερημένη Τρίπολη. Το χρονικό δημιουργίας και επεκτάσεως του Αλσους του Αγίου Γεωργίου ή αλλιώς «Αλσος των μυροφόρων» υποτίθεται πως συντάσσει εκπρόσωπος του ντόπιου Ιατρικού Συλλόγου στο Διοικητικό Συμβούλιο του Αλσους. H αφήγηση εκκινεί από το ιστορικό του τόπου, εμπλέκει διά παρεκκλίσεων τους άλλοτε γυμνασιόπαιδες, συνεχίζει ως επίκαιρη σάτιρα, για να απογειωθεί τελικά σε μια φαντασίωση σουρεαλιστικού τύπου, κατά την οποία τα βραχάκια του Αλσους λαξεύονται σε ανάκλιντρα και η φωτοχυσία καταργείται.

Σε μια ομάδα πέντε διηγημάτων δοκιμάζονται διαφορετικοί αφηγηματικοί τρόποι: Το «Agnes: Τριάντα καρέ» περιγράφει τις διαδοχικές λήψεις ενός φωτογραφικού φιλμ από τις διακοπές ζεύγους σε νησί ως ένα αλληγορικό παιχνίδισμα ανάμεσα στο γυμνό γυναικείο σώμα και το παρθένο παραθαλάσσιο τοπίο που καταπατείται. Διαλογική αρχικά η μορφή στο διήγημα «Αναδρομή», εξελίσσεται με σκηνές που θυμίζουν αστυνομική ταινία. Μια υπόθεση αρχαιοκαπηλείας που στήνεται γύρω από εικόνα της Παρθένου Βρεφοκρατούσας. Μολαταύτα παρεισφρέει άρωμα γυναίκας. Το «Συναστρία A'» παρουσιάζεται ως αστρολογική πρόβλεψη για το μέλλον ενός ζεύγους, διακωμωδώντας την ασάφεια και τις αντιφάσεις των ωροσκοπίων. Συμπληρώνεται από το «Συναστρία B'», γριφώδες στην αποσπασματικότητά του. Γενικότερα, τα διηγήματα που γράφονται κατά παραγγελία, ακόμη κι όταν δεν τραυματίζονται, καθορίζονται θεματικά. Κάπως έτσι θα πρέπει να προέκυψε το «Ιωάννης Σίδερης», με τη μορφή ημερολογιακών καταγραφών από την τουρκική εισβολή στην Κύπρο, Ιούλιο του 1974, ενός Αρκάδα που μετέχει στην ελληνική αποστολή. Ασκηση γραφής σε κατακτημένο έδαφος, παραπέμπει στο «Συναξάρι Αντρέα Κορδοπάτη. Βιβλίο δεύτερο».

Συνοψίζοντας, η συλλογή επιβεβαιώνει τη σημειωθείσα ήδη με το τελευταίο μυθιστόρημα, «Ημερολόγιο 1836-2011», στροφή του Βαλτινού προς θέματα λιγότερο πεισιθάνατα και πλέον αισθησιακά. Από την άλλη, τα διηγήματα παραμένουν δωρικά, κυριολεκτικώς, ως γραφόμενα από Αρκάδα καθώς και μεταφορικώς, ως πεζά απέριττου και στιβαρού ύφους, με τον γλωσσικό πλούτο ενός από τους τελευταίους με ντόπια ακούσματα. Δίκην παραδείγματος, η κορυφαία του θρήνου για τους εκτελεσθέντες από τους Γερμανούς περιγράφεται ως «σαραντάρα, στεατοπυγική». Είδος γυναικός που τείνει να εκλείψει κι αν όμως παρ' ελπίδα εμφανιστεί ένας νεότερος θα την περιέγραφε ως έχουσα τροφαντά οπίσθια ή στην καλύτερη περίπτωση ως φαρδοκάπουλη. Ετσι κι αλλιώς η εικόνα θα κατέρρεε.



MAPH ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 04-01-2004