Η εποχή της εξουσίας

1948. Αμέσως μετά τη σύγκρουση Τίτο-Στάλιν, ο Ιβάν Κάτιτς φυλακίζεται για τρίτη φορά στη ζωή του σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Μόνο που αυτήν τη φορά δεσμοφύλακες στο Γυμνό Νησί είναι οι ίδιοι του οι σύντροφοι, με τους οποίους, μόλις τρία χρόνια πριν, στην απελευθέρωση, γιορτάζανε τη λαμπρή προοπτική ενός «ευτυχισμένου μέλλοντος». Στο Γυμνό Νησί ο Ιβάν θα ζήσει την ισοπέδωση κάθε ιδεολογίας, θα συνειδητοποιήσει την τρομερή ισχύ του σταλινισμού ακόμα και στις αντισταλινικές προθέσεις και θα προσπαθήσει να θεμελιώσει τυπικά την έννοια της συγχώρεσης των βασανιστών του. Τοιχογραφία μιας ολόκληρης εποχής, που βασίστηκε σε αληθινά γεγονότα, το μυθιστόρημα αυτό του Τσόσιτς θεωρήθηκε από πολλούς ως ένα από τα εφτά λογοτεχνικά θεύματα της Ευρώπης του εικοστού αιώνα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Δεν είναι καινούρια η διαπίστωση πως η Ιστορία κυριολεκτικά στοιχειώνει τη λογοτεχνία των συγγραφέων που προέρχονται από τις χώρες της πρώην Γιουγκοσλαβίας και προπαντός των Σέρβων. Η περίπτωση, όμως, του Ντόμπριτσα Τσόσιτς δημιουργεί ιδιαίτερο ενδιαφέρον, δεδομένου ότι η προσωπική του ιστορία ταυτίζεται με τη συλλογική της χώρας του, για να μετουσιωθεί κατόπιν σε λογοτεχνία. Ο Τσόσιτς θα είναι παρών σε όλα τα τρανταχτά γεγονότα της Γιουγκοσλαβίας, από την εποχή των Παρτιζάνων του Τίτο έως τις μέρες του Μιλόσεβιτς. Στα 19 του, μέλος του ΚΚ Γιουγκοσλαβίας, βρίσκεται στις παρτιζανικές γραμμές καθ' όλη τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, για ν' αναλάβει, αμέσως μετά την απελευθέρωση, αρχισυντάκτης του περιοδικού «Νέος Μαχητής», ενώ εκλέγεται και βουλευτής στη Βουλή της Σερβίας και της Γιουγκοσλαβίας. Λίγο αργότερα αρχίζει και τη συγγραφική του πορεία δημοσιεύοντας το πρώτο του μυθιστόρημα «Ο ήλιος είναι μακριά» κι έκτοτε ασχολείται επαγγελματικά με τη λογοτεχνία. Το 1968 συγκρούεται με τον Τίτο και διαγράφεται από το ΚΚ. Δεκαπέντε χρόνια μετά τον συναντούμε να δημιουργεί την Επιτροπή για την Υπεράσπιση της Ελευθερίας της Σκέψης και του Λόγου, ενώ συμμετέχει ενεργά στον αντιτιτοϊκό πυρήνα που έχουν συγκροτήσει συγγραφείς και διανοούμενοι.

Ολα αυτά τα χρόνια θα είναι υπό αστυνομική παρακολούθηση και ορισμένα έργα του θα απαγορευτούν. Ο Τσόσιτς επανέρχεται στην πολιτική σκηνή το 1992, όταν εκλέγεται πρόεδρος της Γιουγκοσλαβίας, αλλά η σύγκρουσή του με τον Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς γίνεται αιτία της καθαίρεσής του από την Ομοσπονδιακή Βουλή. Σχολιάζοντας την πολιτική πορεία του που συμβαδίζει με τη λογοτεχνική -ο Τσόσιτς είναι ο πιο πολυδιαβασμένος συγγραφέας στη χώρα του- θα μπορούσαμε να πούμε πως το μυθιστόρημά του, «Η εποχή της εξουσίας», εγκιβωτίζει και πολλά αυτοβιογραφικά στοιχεία, αφού την εποχή κατά την οποία διαδραματίζεται η υπόθεση ο Τσόσιτς ζούσε και τη δική του εποχή εξουσίας, όντας ακόμη ενεργό πολιτικό μέλος της τιτοϊκής κοινωνίας. Διαφέρει φυσικά η οπτική, διότι το μυθιστόρημα γράφεται το 1995, όταν ο συγγραφέας έχει προ πολλού αλλάξει θέση. Και γενικότερα, τίποτε δεν θυμίζει τις τιτοϊκές εποχές.



Ο άνθρωπος των στρατοπέδων



Η εποχή της εξουσίας για τον αφηγητή που προσπαθεί να γράψει το δικό του μυθιστόρημα μέσα από την οχλαγωγή της Ιστορίας, η οποία με ραγδαίους ρυθμούς συντελείται γύρω του, ξεκινά τον Οκτώβριο του 1944, το πρώτο βράδυ που το Βελιγράδι γιορτάζει την απελευθέρωσή του μαζί με τους παρτιζάνους του Τίτο.

Ο νεαρός αφηγητής και μελλοντικός συγγραφέας φτάνει στην πόλη μ' ένα ρωσικό φορτηγό μαζί με τα υπόλοιπα μέλη της Επιτροπής και όλοι μαζί εγκαθίστανται σ' ένα αρχοντικό αστικό σπίτι όπου λίγο πριν έμεναν οι εκπρόσωποι των γερμανικών δυνάμεων κατοχής. Η επίπλωση του μεγαλοαστικού σπιτιού και προπαντός μια τεράστια δερμάτινη πολυθρόνα στο επιβλητικό γραφείο τον οδηγούν στη σκέψη πως πρόκειται για σύμβολο εξουσίας, αφού σ' αυτήν, καθισμένοι οι μπουρζουάδες εκμεταλλευτές, αλλά και οι συνεργάτες των δυνάμεων κατοχής, καθώς και οι ανώτατοι αξιωματικοί του χιτλερικού στρατού, κατέστρωναν τα σχέδια της κυριαρχίας τους. Ξεκινώντας, λοιπόν, τη δική του εποχή της εξουσίας, αποφασίζει να ιδιοποιηθεί το σύμβολό της.

Αμέσως μετά μαθαίνει πως το μεγαλοαστικό αυτό σπίτι ανήκει στον Βουκάσιν Κάτιτς, τον οποίο οι Γερμανοί εκτέλεσαν λόγω της παρτιζανικής δράσης του εγγονού του, στην κόρη του Μιλένα και το γιο του Ιβάν. Ετσι μπαίνει στο προσκήνιο η οικογένεια Κάτιτς, με προεξάρχουσες φιγούρες τον Ιβάν και τη Μιλένα και δευτερεύουσες, αλλά σημαντικές, του Βλαντιμίρ Κάτιτς, γιου της δεύτερης, ορθόδοξου σκληροπυρηνικού κομμουνιστή, του Ντούσαν Κάτιτς, συγγενή των πρώτων και υπουργού της τιτοϊκής κυβέρνησης και του Αδάμ Κάτιτς, παλιού αντιστασιακού. Σε τρίτο πλάνο αναφέρονται ο εκτελεσμένος το 1941, ως τροτσκιστής, φραξιονιστής και «συνεργάτης της αστυνομίας», σύζυγος της Μιλένα, Μπόγκταν Ντράγκοβιτς και ο μετέπειτα εραστής της, Πέταρ, σπουδαίο στέλεχος του κόμματος που πεθαίνει από τα βασανιστήρια της Γκεστάπο, χωρίς να καταδώσει.

Ουσιαστικά η ιστορία της οικογένειας Κάτιτς ταυτίζεται με την ιστορία της Γιουγκοσλαβίας από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο έως το τέλος της δεκαετίας του 1950, αφού κάθε μέλος της εκπροσωπεί τις πολιτικές τάσεις που εμφανίστηκαν κατά τη διάρκεια αυτής της πολυτάραχης περιόδου. Ωστόσο, εκείνος που εξαρχής τραβάει την προσοχή του αφηγητή και μελλοντικού συγγραφέα είναι ο Ιβάν Κάτιτς. Ο τροτσκιστής και ασυμβίβαστος, διανοούμενος αδελφός της Μιλένα, με την οποία είναι κρυφά ερωτευμένος ο νεαρός αφηγητής, έχει πίσω του μια μεγάλη ιστορία και μπροστά του μια ακόμη μεγαλύτερη. Και η μια και η άλλη στοιχειώνονται από τον εγκλεισμό του σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Των Αυστριακών το 1918, των χιτλερικών το 1941 και των τιτοϊκών το 1951. Είναι ο ήρωάς του μυθιστορήματος που προσπαθεί να γράψει ο αφηγητής για να μπορέσει να μετατρέψει την Ιστορία και τους πρωταγωνιστές της σε μυθιστόρημα με μυθιστορηματικούς ήρωες. Για το μυθιστόρημα του διαλέγει τον τίτλο «Ο άνθρωπος των στρατοπέδων». Καθώς ο αφηγητής συγκεντρώνει στοιχεία για το χαρακτήρα και τη ζωή του Ιβάν Κάτιτς, αλλά προπαντός προσπαθεί να μάθει αν πράγματι ο ήρωάς του είχε σπάσει κατά τη διάρκεια της κράτησής του στην Γκεστάπο και είχε καταδώσει, το μυθιστόρημα του Τσόσιτς εξελίσσεται σε τρία εναλλασσόμενα επίπεδα. Το ένα υποτίθεται πως παρακολουθεί τα ιστορικά πραγματικά γεγονότα μέσα από την πρωτοπρόσωπη αφήγηση του αφηγητή και μελλοντικού συγγραφέα, αφού και ο ίδιος συμμετέχει σ' αυτά. Το δεύτερο είναι η ιστορία του Ιβάν Κάτιτς, η οποία παρατίθεται σε τριτοπρόσωπη αφήγηση, εκτός από τις σελίδες όπου διηγείται στην αδελφή του τα απίστευτα σε σκληρότητα και βία μαρτυρικά χρόνια στο Γυμνό Νησί (η Μακρόνησος ωχριά μπροστά του).

Το πρώτο επίπεδο είναι πιο εσωτερικό, πιο προσωπικό, πιο ανθρώπινο, γεμάτο από τις αμφιβολίες και τα ερωτήματα του αφηγητή και μελλοντικού συγγραφέα. Εκεί τίθενται τα ζητήματα της ηθικής ευθύνης του ανθρώπου απέναντι στην Ιστορία, της επανάστασης και της σχέσης της με την εξουσία, της γραφής και της ευθύνης του συγγραφέα.

Στο δεύτερο επίπεδο, οι εικόνες σκληραίνουν σε σημείο ώστε να συγκλονίζουν και να προκαλούν ναυτία όταν περιγράφουν τα μαρτύρια των αντιφρονούντων στο Γυμνό Νησί. Εδώ το αντικειμενικό δίνεται με την αυστηρότητα και την απόσταση που ταιριάζει σε ό,τι αναπαρίσταται. Ταυτόχρονα αναδύεται το μέγα θέμα της ενοχής και της τιμωρίας. Τα πρόσωπα καταστρέφονται είτε γιατί πίστεψαν πολύ στο όραμα μιας επικείμενης ευτυχίας είτε γιατί αμφέβαλλαν για την πίστη των πιο αγαπημένων τους ανθρώπων. Η Μιλένα διαλέγει να αυτοκτονήσει μη αντέχοντας το ότι αμφέβαλε για την αθωότητα του Ιβάν, ο οποίος οδηγείται στο Γυμνό Νησί ως ...σταλινικός. (Βρισκόμαστε στην εποχή της σύγκρουσης Τίτο - Στάλιν.)

Στο τρίτο επίπεδο διαβάζουμε τις σημειώσεις του Ιβάν Κάτιτς λίγο πριν αναχωρήσει για τη Βενετία, μετά την απελευθέρωσή του από το Γυμνό Νησί, για να συναντήσει μια Γαλλίδα, παλιά αγαπημένη του. Το καθυστερημένο αυτό ταξίδι προς την αναζήτηση της ελευθερίας και του έρωτα παραλληλίζεται με εκείνο του Ασενμπαχ, του ήρωα του Τόμας Μαν στο «Θάνατος στη Βενετία» και παράλληλα επιχειρείται μια διακειμενική συνομιλία.

Ωστόσο, πιστεύω πως το μέρος αυτό του μυθιστορήματος του Τσόσιτς είναι αδύναμο, ανακόλουθο, μη πειστικό, πλατειάζει και κουράζει, ενώ δείχνει μια αγωνία του συγγραφέα να συνομιλήσει πάσει θυσία με την ευρωπαϊκή αστική κουλτούρα σε αντίθεση με την τιτοϊκή πραγματικότητα. Ο ήρωάς του τελικά χάνεται όπως χάθηκε και όλος ο παλιός κόσμος της χώρας του, και ο προπολεμικός αστικός και ο μεταπολεμικός τιτοϊκός. Και μαζί του και η ανελέητη εξουσία, απ' όπου κι αν αυτή προέρχεται. Εκείνος που απέμενε τελικά είναι ο συγγραφέας και το μυθιστόρημά του. Πειστικότατη και γλαφυρή η μετάφραση του Ράντοβαν Μπργκόβιτς.



ΕΛΕΝΑ ΧΟΥΖΟΥΡΗ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 22/11/2002