Καλοκαίρι στο Μπάντεν-Μπάντεν ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΟ

Ο Τσίπκιν ταξιδεύει μέσα στις ψυχές και τα σώματα του Φέντια Ντοστογιέφσκι και της Άνα Γκριγκόριεβνα.

από την εισαγωγή της Σούζαν Σόνταγκ

Ο Ντοστογιέφσκι πρωτογνώρισε την Άνα Γκριγκόριεβνα στην Αγία Πετρούπολη. Της υπαγόρευσε το μυθιστόρημά του Ο παίκτης και λίγο καιρό αργότερα της ζήτησε να γίνει γυναίκα του. Το 1867 το ζευγάρι ξεκινά για ένα ταξίδι στην Ευρώπη. Με αφορμή αυτό το ταξίδι ο Τσίπκιν, συνδυάζοντας έξοχα τη μυθοπλασία με τα πραγματικά στοιχεία, αναδεικνύει το μεγαλείο του λογοτέχνη αλλά και τη σκοτεινή πλευρά του και μας παρασύρει στα κατάβαθα της ρωσικής ψυχής.

«Αν θέλετε να γνωρίσετε μέσα από ένα βιβλίο το βάθος και το κύρος της ρωσικής λογοτεχνίας, διαβάστε αυτό το βιβλίο.»

Σούζαν Σόνταγκ

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Τσίπκιν (1926-1982) δεν ήταν ένας κατ' επάγγελμα συγγραφέας· υπήρξε γιατρός και διακεκριμένος ερευνητής και όσο ζούσε δεν είδε ούτε μία σελίδα δημοσιευμένη από το έργο του. Ο ίδιος, παρά τη μακρόχρονη κι επιτυχημένη επιστημονική του καριέρα, δεν κατόρθωσε ποτέ να φύγει από τη Ρωσία και το 1977 έχασε τη δουλειά του. Το «Καλοκαίρι στο Μπάντεν - Μπάντεν», το μοναδικό του έργο, γράφτηκε στο διάστημα της πενίας και της απομόνωσης (1977-1980) και κατά τη διάρκεια της γραφής του ερευνούσε αρχεία και φωτογράφιζε μέρη όπου σύχναζαν ο Ντοστογιέφσκι και οι ήρωές του.

Στο μυθιστόρημα συνυπάρχουν η μυθιστορηματική ανάπλαση της ζωής του Ντοστογιέφσκι μαζί με την ιστορία του συγγραφέα - αφηγητή που ζει στο παρόν και ο οποίος επανεξετάζει το αντικείμενο της μελέτης του, επιχειρώντας να εισχωρήσει βαθύτερα στην προσωπική του ζωή, στα κίνητρα και στις ιδιαιτερότητες εκείνες που τον έκαναν ξεχωριστό. Στο εξαιρετικά πυκνό αυτό μυθιστόρημα διακρίνεται πίσω από το πλήθος θεμάτων η εμμονή ενός Εβραίου για το μεγάλο συγγραφέα, ο οποίος έτρεφε βαθύτατη περιφρόνηση για τους ομοθρήσκους του. Στη λεπτομερή εισαγωγή της η Σούζαν Σόντανγκ θέτει το θέμα, διερευνώντας τους λόγους της αφοσίωσης του Τσίπκιν σ' έναν συγγραφέα που «περιφρονούσε τους ομοίους του» και δεν παραλείπει να δώσει κάποιες υποθετικές απαντήσεις.

Το «Καλοκαίρι στο Μπάντεν - Μπάντεν» είναι σχεδόν εξ ολοκλήρου εμπνευσμένο από τη ζωή του Ντοστογιέφσκι και εν μέρει αναπλάθει μυθιστορηματικά τα τέσσερα ταραγμένα χρόνια που πέρασε ο Ντοστογιέφσκι στην Ευρώπη, με τη δεύτερη σύζυγό του, την Ανα Γκριγκόριεβνα, το 1867. Το μυθιστόρημα αρχίζει με μια διπλή αφήγηση: στο μυθιστορηματικό ενεστώτα βρισκόμαστε στα τέλη Δεκεμβρίου και ο αφηγητής επιβιβάζεται στο τρένο που πηγαίνει στο Λένινγκραντ, πρώην Αγία Πετρούπολη, και ταυτόχρονα είναι και μέσα Απριλίου του 1867 και το ζεύγος Ντοστογιέφσκι κατευθύνεται προς τη Δρέσδη. Η μία πραγματικότητα διεισδύει μέσα στην άλλη σε μια κοινή αφήγηση και συχνά ο χρόνος και οι χειρονομίες συγκλίνουν ακόμα και μέσα στην ίδια πρόταση, σαν σε μια καλά μελετημένη χορογραφία. Διακρίνουμε, επίσης, πως η εξιστόρηση του αφηγητή είναι εν πολλοίς αυτοβιογραφική, ενώ τα στοιχεία που αφορούν τον Ντοστογιέφσκι, που στο μυθιστόρημα αναφέρεται ως Φέντια, έχουν ελεγχθεί σχολαστικά από το συγγραφέα. Η συνύπαρξη των δύο κόσμων δεν δημιουργεί δυσκολία στον αναγνώστη, καθώς ο συγγραφέας μοιάζει να κινείται με ιδιαίτερη δεξιοτεχνία ανάμεσα στις δύο πραγματικότητες, κάνοντας άλματα στο χρόνο, μεταφέροντάς μας από το ρωσικό τοπίο τού σήμερα στον ιστορικό χρόνο, περνώντας από τη δική του σκέψη στην ντοστογιεφσκική, στη σύζυγό του, ακόμα και στους ήρωές του, δίνοντάς μας κάθε δυνατή διάσταση του κόσμου τους.

Στην αρχή του μυθιστορήματος συναντάμε το σύγχρονο ανώνυμο αφηγητή σε ένα τρένο, να ταξιδεύει από τη Μόσχα στο Λένιγκραντ και να διαβάζει το ημερολόγιο της Ανα, που περιγράφει τα πρώτα της χρόνια με τον Φέντια. Το ημερολόγιο επιδρά καταλυτικά στον αφηγητή, ο οποίος αρχίζει να αναφέρεται στο Λένινγκραντ ως Αγία Πετρούπολη, το όνομα που είχε η πόλη όταν ο Ντοστογιέφσκι ζούσε εκεί. Οταν φθάνει, επισκέπτεται το σπίτι όπου πέθανε ο Ντοστογιέφσκι, δίνοντάς μας τη συγκλονιστική περιγραφή του θανάτου του με συγκινητικές λεπτομέρειες. Η διαδρομή του αυτή περιγράφεται ως το προσκύνημα του αφηγητή στο παρελθόν του συγγραφέα, αλλά ταυτόχρονα και προσκύνημα στο δικό του παρελθόν και στο παρελθόν της χώρας του.

Το μεγαλύτερο μέρος της δράσης καλύπτεται από το καλοκαίρι του 1867 -εποχή που ο Ντοστογιέφσκι καταδιωκόταν από τους δανειστές του, τη φτώχεια, την αρρώστια, τη μανία του για τα τυχερά παιχνίδια αλλά και τους εσωτερικούς του δαίμονες. Ταυτόχρονα αποδίδει και το βασανιστικό έρωτά του για τη δεύτερη σύζυγό του Ανα, τη δεκαοκτάχρονη στενογράφο στην οποία είχε υπαγορεύσει τον «Παίκτη», στοιχεία και εικόνες του οποίου παρουσιάζονται και στο παρόν μυθιστόρημα σε μια ευφυή διακειμενικότητα, όπου ο Τσίπκιν βάζει το συγγραφέα να υφίσταται τα πάθη του ήρωά του.

Με καθηλωτικές λεπτομέρειες περιγράφει το βασανιστικό καλοκαίρι του ζευγαριού, τις ιδιωτικές τους στιγμές, τις πυρετικές επισκέψεις στο Καζίνο, τη μανία του να ποντάρει στη ρουλέτα, τις συνεχόμενες ήττες, την απώλεια όλων των χρημάτων τους, τις επακόλουθες κρίσεις, όταν ζητούσε από την Ανα να τον συγχωρέσει πριν εισέλθει σε έναν καινούριο φαύλο κύκλο. Μπαίνει στη σκέψη του και περιγράφει την ηδονή και τη διέγερση που δοκιμάζει, την εξάρτησή του από τη φαντασίωσή του καθώς και το αίσθημα της πτώσης που τον κυρίευε όταν έχανε. Ολο αυτό το διάστημα η σύζυγός του πάλευε να κρατηθούν στην επιφάνεια συναισθηματικά και οικονομικά, πότε προσκολλούμενη πάνω του σαν να ήταν αυτός το κατάρτι σε μια αγριεμένη θάλασσα και πότε απομακρυνόμενη, συντρίβοντάς τον με την ευγένειά της, και που παρά τις δοκιμασίες και την κακομεταχείριση παρέμενε ερωτευμένη μαζί του μέχρι το τέλος. Στο πορτρέτο που μας δίνει παρουσιάζεται μανιώδης παίκτης, προληπτικός, μεγαλομανής, ακραίος και αυτοκαταστροφικός. Στη διαδρομή του για το Καζίνο προσπαθεί να κάνει 1.457 βήματα, γιατί πιστεύει πως έτσι έχει περισσότερες πιθανότητες να κερδίσει και όταν κερδίζει, η αίσθηση περιγράφεται σαν μια ιλιγγιώδης απελευθερωτική πτήση για την απρόσιτη κορυφή, απ' όπου μπορεί να τους βλέπει αφ' υψηλού, αίσθηση που δεν τον εγκαταλείπει κι όταν ακόμα χάνει και με πυρετική προθυμία συνεχίζει να παίζει σαν να είναι υποχρεωμένος να υπερβεί τα όρια, κυριευμένος «από την ακόρεστη μανία να χάσει». Αυτή η συναρπαστική πτώση τού προσέφερε ένα αίσθημα υπεροχής απέναντι στον κόσμο που τον περιέβαλλε, ακόμα και κάποιον οίκτο για τους γύρω του. Το πάθος του τον καταβροχθίζει και τον αναγκάζει να πηγαινοέρχεται στο Καζίνο πολλές φορές την ίδια μέρα, να βάζει ενέχυρο όλα τα υπάρχοντά τους, τα κοσμήματα και τα ρούχα της γυναίκας του, όταν δεν είχαν πλέον απομείνει χρήματα για να ποντάρει.

Ο Τσίπκιν, στην απόπειρά του να αποκρυπτογραφήσει την ντοστογιεφσκική ψυχή, περιδιαβαίνει ολόκληρη τη ρωσική λογοτεχνία. Στις σελίδες του υπάρχουν αναφορές στον Σολτζενίτσιν, στον Πάστερνακ, στον Πούσκιν, στην Τσβετάγιεβα και σε άλλους μεγάλους Ρώσους, σύγχρονους και μεταγενέστερους του ήρωά του, ενώ ο Τουργκένιεφ γίνεται ένα από τα πρόσωπα του βιβλίου.

Το «Καλοκαίρι στο Μπάντεν-Μπάντεν» κατορθώνει, όχι μόνο να αφομοιώσει τη ρώσικη λογοτεχνία, αλλά και να την αναθεωρήσει, ενώ επιστρατεύοντας τα πραγματολογικά στοιχεία αλλά και τη φαντασία, αναπλάθει το θέμα του μυθιστορηματικά, χωρίς να το προδίδει. Το ύφος του παραμένει υπαινικτικό και αποστασιοποιημένο και συμπάσχοντας με τις αδυναμίες του, κατορθώνει να συλλάβει τον τρόπο αντίληψής του μεγάλου Ρώσου συγγραφέα, «ταξιδεύοντας μέσα στην ψυχή και στα σώματα», μεταμορφώνοντάς τον σε μυθιστορηματικό ήρωα. Η πρόζα του αποτελεί το τέλειο όχημα για να αποδοθούν τα πλέον ακραία συναισθήματα και η συγκινησιακή ένταση που δοκιμάζουν τα πρόσωπα, δίνοντάς μας, με φράσεις ελεύθερης συνειδησιακής ροής, την ευκινησία της σκέψης μιας προσωπικότητάς καθηλωμένης από τα πάθη της.



ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 11/07/2003