Τα παιδιά του μεσονυκτίου

15 Αυγούστου 1947, μεσάνυχτα. Η Ινδία, χώρα μαγική, όπου τα πάντα μπορούν να συμβούν, αποκτά την ανεξαρτησία της έπειτα από αιώνες αγγλικής κυριαρχίας. Εκείνη ακριβώς τη στιγμή, γεννιούνται δύο παιδιά, ο Σίβα κι ο Σαλίμ. Όπως και όλα τα άλλα παιδιά που γεννήθηκαν στην Ινδία εκείνη την ώρα, είναι προικισμένα με υπερφυσικά χαρίσματα.
Τα παιδιά μεγαλώνουν μαζί με την Ινδία. Η ζωή τους αποδεικνύεται άρρηκτα δεμένη με το έθνος τους, την πλούσια ιστορία και τον πολιτισμό του. Και ο Σαλίμ καταγράφει τα, συχνά, ξεκαρδιστικά επεισόδια που χρωμάτισαν την πορεία της οικογένειάς του και δίνει άθελά του μια ευρύτερη εικόνα της νεαρής Ινδίας σχοινοβατώντας ανάμεσα στη φάρσα και την τραγωδία. Πρωθυπουργοί, πραξικοπηματίες, μάγοι, γητευτές φιδιών, καλλιτέχνες και γραφειοκράτες παρελαύνουν μέσα από ένα έργο μαγικού ρεαλισμού στο οποίο τα πάντα, απροσδόκητα και απίστευτα, ξαφνιάζουν τον αναγνώστη κρατώντας αμείωτο το ενδιαφέρον του.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Στις πρώτες ήδη σελίδες του μνημειώδους αυτού έργου εμφανίζεται ένας ζωγράφος, του οποίου τα έργα -παρά την επιθυμία του να αποδώσει τη λεπτομέρεια όπως θα έκανε ένας μινιμαλιστής- προκύπτουν γιγαντιαία, καθώς προσπαθεί να βάλει εντός τους ολόκληρη τη ζωή. Ο χαρακτήρας αυτός παραπέμπει στον ίδιο τον Ρούσντι, ο οποίος, παρ' ότι περιγράφει με λεπτομέρειες τους χαρακτήρες του, καταλήγει να γράφει ένα έπος, το οποίο κατακλύζεται από αναρίθμητες ζωές και γεγονότα. Το βιβλίο αυτό, το οποίο απέσπασε το Μπούκερ το 1981 κι έκανε τον Ρούσντι ευρύτερα γνωστό, είναι ίσως το σημαντικότερο έργο ενός συγγραφέα που - άσχετα με τη μετέπειτα παραγωγή και πορεία του- με αυτό πέρασε στους σημαντικότερους συγγραφείς του εικοστού αιώνα, ανάμεσα στον Μαρκές και τον Γκίντερ Γκρας. Το συνδυασμό του μαγικού ρεαλισμού με την πραγματικότητα τον έχουμε συναντήσει και στους δύο, αλλά αυτό που διαφοροποιεί τον Ρούσντι είναι η γραφή του, που με τα συνεχή λογοπαίγνια, τις παρηχήσεις, τη δημιουργία καινούργιων λέξεων, το χείμαρρο από προτάσεις και εικόνες, που περιγράφουν την Ινδία σαν μια χώρα φανταστική, όπου όλα μπορούν να συμβούν, δημιουργεί έναν τόπο πολύχρωμο και μαγικό, που είναι ένας παράδεισος για τον αναγνώστη. Ο άθλος της μεταφοράς στη γλώσσα μας είναι της Ρένας Χατχούτ, η οποία μεταφέρει τους γλωσσικούς ιδιωματισμούς, τις ινδικές εκφράσεις και τα λεκτικά παιχνίδια του συγγραφέα με συνέπεια και εφευρετικότητα, ενώ στην εισαγωγή της προτείνει μια σειρά προσεγγίσεων, δίνοντας στον αναγνώστη το ιστορικό πλαίσιο, διακρίνοντας κάποια από τα αναρίθμητα θέματα που τίθενται στο ρουσντικό σύμπαν.



Χίλιες και μία αφηγήσεις

Ο κόσμος των παραμυθιών, όπως επισημαίνει και η μεταφράστρια, είναι μια κυρίαρχη διάσταση στο βιβλίο, με την άμεση αναφορά στις «Χίλιες και μία νύχτες». Ο Ρούσντι δημιουργεί το δικό του μύθο, με την περιγραφή του χιλίων και ένα παιδιών του μεσονυκτίου, παιδιά που γεννήθηκαν την πρώτη ώρα μετά τη γέννηση του ινδικού κράτους. Ολα τα παιδιά αυτά έχουν υπερφυσικές ιδιότητες: όσο πλησιέστερα στη δωδέκατη οι ιδιότητες αυξάνονται, ενώ δύο μόνο από αυτά γεννήθηκαν ακριβώς τα μεσάνυχτα της 15ης Αυγούστου του 1947, τη στιγμή που αναγγέλθηκε η ανεξαρτησία της Ινδίας από τους Αγγλους αποικιοκράτες, και από ένα μοιραίο λάθος το ένα πήρε τη θέση τού άλλου.

Ο αφηγητής του Ρούσντι, Σαλίμ Σινάι, είναι ένα από τα δύο αυτά παιδιά, που ανατρέφεται από μια εύπορη οικογένεια ινδουιστών. Το χάρισμά του είναι η τηλεπάθεια και μέσα από αυτήν ανακαλύπτει την αλήθεια της γέννησής του, πως δηλαδή είναι καρπός μιας Ινδής μητέρας και Αγγλου πατέρα και πως πήρε τη θέση του άλλου μωρού. Η ικανότητά του αυτή του αποκαλύπτει και τις ταυτότητες των άλλων παιδιών και επιθυμεί να οργανώσει τη «δημοκρατία των παιδιών του μεσονυκτίου» για να σώσει το νεοσύστατο κράτος. Για να γίνει όμως αυτό θα πρέπει να αποκαλυφθεί στο δεύτερο παιδί του μεσονυκτίου, τον Σίβα, ο οποίος είναι ένας αδίστακτος εγκληματίας. Τα διλήμματα του Σαλίμ συμπίπτουν με τα διλήμματα των πρώτων χρόνων της ανεξαρτησίας, τη διχοτόμηση από το Πακιστάν, την υπεροχή της χήρας Γκάντι, τις εκλογές του 1957, τον πολιτισμικό κατακερματισμό και τις ελπίδες για εθνική ενότητα.



Το πρόβλημα της ιστορίας

Στα «Παιδιά του μεσονυκτίου» το θέμα, πίσω από τα ανατρεπτικά επεισόδια και τους αλησμόνητους χαρακτήρες, είναι η ιστορία της Ινδίας. Μέσα από τον πληθωρικό μαγικό ρεαλισμό, δίνεται έμφαση στη μυθιστορηματική διάσταση της αφήγησης, τονίζοντας έτσι την ανάμιξη της φαντασίας με την ιστορία, καθώς και την αποστασιοποίησή της από αυτή. Με την παρέμβαση του υποκειμενικού στοιχείου στα ιστορικά γεγονότα που χειρίζεται, τις ανακολουθίες και τις ανακρίβειες, τονίζεται η δυσκολία μιας αξιόπιστης και έγκυρης γνώσης του παρελθόντος, προσφέροντας μονάχα μια εξ αντανακλάσεως ερμηνεία των πολιτικών γεγονότων, μέσα από τις κατακερματισμένες ιστορίες που διηγείται.

Ο αφηγητής, ένας άνθρωπος που «κατάπινε ζωές» και «καταβρόχθιζε πλήθη» και συχνά τρομάζει με τον ίδιο του τον εαυτό, διηγείται τα «κομμάτια του», κάτι που τονίζεται από την αρχή του βιβλίου και δεν μπορούμε παρά να συμπάσχουμε όταν μας προειδοποιεί πως διαλύεται: «Παρακαλώ πιστέψτε με, διαλύομαι. Και δεν μιλάω μεταφορικά... Εννοώ απλώς ότι έχω αρχίσει να ραγίζω παντού, σαν παλιά κανάτα, ότι το φτωχό κορμί μου, αλλόκοτο, άχαρο, εξαντλημένο από το βαρύ φορτίο της ιστορίας, ...έχει αρχίσει να καταρρέει. Δεν σας ζητώ παρά να παραδεχτείτε το γεγονός (όπως το παραδέχτηκα και ο ίδιος) ότι θα διαλυθώ τελικά σε (περίπου) εξακόσια τριάντα ανώνυμα και, αναγκαστικά, αμνήμονα μόρια σκόνης. Γι' αυτό αποφάσισα να γράψω τις σκέψεις μου στο χαρτί, πριν τα ξεχάσω όλα. (Είμαστε έθνος ανθρώπων που ξεχνάνε)».

Ο κατακερματισμός σταδιακά γίνεται κυριολεξία όταν, μαζί με την αποσύνθεση της ελπίδας για εθνική ενότητα στην Ινδία, εντοπίζεται και στο σώμα του: «Ραγίζω παντού», επαναλαμβάνει στη σύντροφό του, Πάντμα, που είναι και η αποδέκτης του πυρετικού απολογισμού του.



Ενας άντρας με ρωγμές

Ο Σαλίμ Σινάι είναι ένας αναξιόπιστος αφηγητής: αγωνίζεται καθ' όλη τη διάρκεια του μυθιστορήματος να κατανοήσει τα χαοτικά γεγονότα στα οποία έχει εμπλακεί παρά τη θέλησή του. Παρ' ότι είναι ο ίδιος δεμένος χειροπόδαρα με την ιστορία και η ίδια του η ζωή είναι ο καθρέφτης της ζωής τής Ινδίας, δεν είναι σε θέση να κατανοήσει ούτε τις λεπτομέρειες των δικών του εμπειριών, αλλά ούτε και την πραγματικότητα που τον περιβάλλει στην ολότητά της. Η ζωή τού Σαλίμ είναι ένα κείμενο ανάλογο του έθνους, ακόμα και αν ως αναγνώστης «καταβροχθίσει τα πλήθη» που του προσφέρει, ακόμα και τότε η τελική εικόνα δεν θα ολοκληρωθεί, γιατί η οπτική του είναι πάντα μονομερής, και είναι καταδικασμένος να βλέπει μόνο τη δική του ζωή σε θραύσματα. Και αυτό, νομίζω, είναι ένα από τα κεντρικά θέματα του βιβλίου: η δυσκολία της ανασύνθεσης της ιστορίας μέσα από τη μνήμη, η διαφοροποίηση της φαντασίας από τα πραγματικά γεγονότα, και η αδυναμία μιας ολοκληρωμένης περιγραφής τού παρελθόντος.

Μέρος του αρχικού στόχου τού Ρούσντι ήταν «ο τρόπος με τον οποίο ανακατασκευάζουμε το παρελθόν για να προσαρμοστεί στις παρούσες προθέσεις μας, χρησιμοποιώντας τη μνήμη ως εργαλείο» και ο Σαλίμ συλλαμβάνει τα κρίσιμα ιστορικά γεγονότα, λανθασμένα και ετεροχρονισμένα, κι αυτό άλλες φορές το γνωρίζει, άλλες όχι. Η μνήμη του ολισθαίνει και προβάλλονται διαθλασμένες, υποκειμενικές ερμηνείες και παραμένει αναξιόπιστος, εν μέρει γιατί είναι άμεσα εμπλεκόμενος στην ιστορία και εν μέρει γιατί στερείται την αναγκαία απόσταση. Πρόβλημα που δίνεται μέσα από την περιγραφή της πραγματικότητας ως οθόνης κινηματογράφου, όταν ισχυρίζεται πως όλα είναι «θέμα προοπτικής»: «Υποθέστε ότι βρίσκεστε σε μια μεγάλη κινηματογραφική αίθουσα και, ενώ στην αρχή κάθεστε πίσω πίσω, σιγά σιγά πλησιάζετε προς την οθόνη, μέχρι που η μύτη σας κολλάει σχεδόν πάνω της. Προοδευτικά, τα πρόσωπα των ηθοποιών αναλύονται σε κόκκους που χορεύουν -μικρές λεπτομέρειες αποκτούν τερατώδεις αναλογίες - η ψευδαίσθηση διαλύεται -ή, μάλλον γίνεται φανερό ότι η ίδια η ψευδαίσθηση είναι πραγματικότητα...».

Κοντά στην οθόνη ο αφηγητής, αμήχανος, παραδέχεται πως είναι «ένας άντρας με ρωγμές», ανίκανος να ανακαλύψει τι πραγματικά έχει συμβεί και όσο υπενθυμίζει στον εαυτό του να «επικεντρωθεί στα γεγονότα» τόσο αδυνατεί να κατανοήσει ολόκληρο το μοτίβο της ιστορίας της Ινδίας μετά την ανεξαρτησία της. Η φωνή του είναι μια διπλή φωνή, στην οποία ο προσωπικός λόγος αυτοανακάλυψης και μνήμης αλληλεπιδρούν αλλά και επηρεάζονται από το δημόσιο λόγο της πολιτικής και της ιστορίας, καταδεικνύοντας την ασάφεια και την αστάθεια της πολιτικής πραγματικότητας της εποχής.

Παρά τα κρίσιμα γεγονότα που περιγράφονται και τα αναρίθμητα πρόσωπα που περνούν από τις σελίδες του, τη δαιδαλώδη πλοκή που συχνά είναι δύσκολο να παρακολουθήσεις (μια δεύτερη ανάγνωση κρίνεται απαραίτητη), γεγονός είναι πως δεν επηρεάζεται η απόλαυση ενός βιβλίου που δεν καταγράφει μόνο την ιστορία της Ινδίας, αλλά αποτέλεσε μια βαθιά τομή στην ιστορία του μυθιστορήματος.



ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 16/11/2001