Η προσωπικότητα του Άρη Βελουχιώτη και η Εθνική Αντίσταση

ΚΡΙΤΙΚΗ




Μια πολύπλευρη αντιμετώπιση της προσωπικότητας του Αρη Βελουχιώτη αλλά και των συνθηκών μέσα στις οποίες έζησε και διαμορφώθηκε. Πώς η κατανόηση της εποχής και των ανθρώπων της γίνεται προϋπόθεση για τη μελέτη των ηγετικών μορφών.



Ο Αρης Βελουχιώτης περιεβλήθη το ένδυμα του μύθου χωρίς τη βοήθεια κανενός επίσημου πολιτικού - ιδεολογικού μηχανισμού και μέσα στις γνωστές συνθήκες της μεταπολεμικής περιόδου· ο «εγκληματίας σφαγέας» της επί δεκαετίες κυρίαρχης εθνικοφροσύνης, ο αποδιοπομπαίος τράγος της ορθόδοξης ηγεσίας του ΚΚΕ, ο θρυλικός πρωτοκαπετάνιος της Εαμικής αντίστασης, στοιχειώνει τη συλλογική μνήμη και, κάπου μεταξύ θρύλου και καταδίκης, έχει την τύχη πολλών άλλων «θρυλικών» ιστορικών μορφών: αφήνεται μέσα στην αχλύ του μύθου του. Και ξαφνικά, με σπουδή ξεχωριστή, γίνεται αντικείμενο μελέτης. Πολύ εύστοχα, στα «Βιβλία» της 30ής Νοεμ. 1997, ο Ριχ. Σωμερίτης αναρωτιέται για τους λόγους αυτής της περί τον Αρη εκδοτικής δραστηριότητας και της σχετικής δημόσιας συζήτησης και συνδέει το φαινόμενο με πολιτικές και ιδεολογικές ανάγκες της παρούσας συγκυρίας. Το ζήτημα ασφαλώς είναι αυτό καθαυτό άξιο προσοχής αφού αποτελεί έκφραση της εν γένει σχέσης τής νεοελληνικής κοινωνίας με την ιστορία της και αποτέλεσμα της τρέχουσας περί ιστορίας και του ρόλου της αντίληψης. Εν πάση περιπτώσει, και επειδή πάντα κάποιοι λόγοι (που συχνά φαίνονται συγκυριακοί, ενώ είναι μάλλον προϊόν μακρών και σύνθετων διαδικασιών), ανάγκες ή και σκοπιμότητες υπαγορεύουν τις εκάστοτε ιστορικές αναζητήσεις μιας κοινωνίας, εκείνο που αναδεικνύεται μέσα από το ενδιαφέρον για την παραγνωρισμένη ως τώρα ηγετική φυσιογνωμία του Αρη είναι ο τρόπος με τον οποίο προβάλλονται οι αναμονές και οι προσδοκίες της κοινωνίας έναντι της ιστοριογραφίας: η ερμηνεία των γεγονότων, εν προκειμένω της δεκαετίας 1940-50, μοιάζει να εξαρτάται από τη λύση μοιραίων αινιγμάτων και από την αποκάλυψη επτασφράγιστων μυστικών κρυμμένων στο άβατον του ναού της ιστορικής αλήθειας· αυτό φαίνεται από το ποια βιβλία προβάλλονται, από το ποια ερωτήματα θεωρούνται ως σημαντικά και από το πώς τίθενται.

Τις τελευταίες ημέρες του περασμένου χρόνου κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Φιλίστωρ ο συλλογικός τόμος των Πρακτικών ενός διήμερου συμποσίου που είχε πραγματοποιηθεί το 1995, πενήντα χρόνια μετά τον θάνατο του Αρη Βελουχιώτη· προστέθηκε έτσι ένα ακόμη βιβλίο σε όσα είχαν ήδη εκδοθεί, στη διάρκεια του 1997, με θέμα τη μελέτη της ζωής και της δράσης του, το οποίο προσπαθεί να απαντήσει στο φιλόδοξο ερώτημα «ποιος ήταν ο Αρης», ερευνώντας την ίδια τη σύνθετη προσωπικότητά του και τον εξέχοντα ρόλο του στις εξελίξεις της Κατοχής. Στο πρώτο μέρος του τόμου επιχειρείτ7αι μια διεπιστημονική προσέγγιση μέσα από τις οπτικές γωνίες της ιστορίας, της πολιτικής επιστήμης και της κοινωνιολογίας και στο δεύτερο περιέχονται οι μαρτυρίες γνωστών αντιστασιακών, συναγωνιστών του Αρη.

Η συμβολή των ιστορικών στον τόμο αυτό είναι ξεχωριστή: η κατανόηση της εποχής και των ανθρώπων της είναι προϋπόθεση για τη μελέτη των ηγετικών μορφών. Χαρακτηριστικά είναι από την άποψη αυτή τα κείμενα των Γ. Μαργαρίτη, Π. Παπαστράτη και Χ. Φλάισερ. Ο Γ. Μαργαρίτης αναφέρεται στη φύση και στον καθοριστικό ρόλο του ΕΛΑΣ, τη μελέτη του οποίου θεωρεί ­ και ορθώς ­ ως κλειδί για την κατανόηση της περιόδου της Κατοχής και του πολύπλοκου φαινομένου της Εθνικής Αντίστασης. «Τέκνον της εποχής του», εποχής ολοκληρωτικού «μοντέρνου» πολέμου ­ με την έννοια της απουσίας ξεκάθαρων διαχωριστικών γραμμών μεταξύ των αντιπάλων ­ ο ΕΛΑΣ, η ένοπλη εκδοχή και έκφραση μιας επαναστατικής διαδικασίας που εκτείνεται πέρα από τα όρια του Εθνικού, δρα ενταγμένος στον συμμαχικό συνασπισμό ενέχοντας έτσι μιαν αντίφαση που γίνεται εντονότερη όσο πλησιάζει το τέλος του πολέμου. Η δεξαμενή από όπου αντλεί το δυναμικό του, οι αγροτικές τοπικές κοινωνίες, του προσδίδει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, η μελέτη των οποίων μπορεί να οδηγήσει στην ερμηνεία της δράσης και της αποτελεσματικότητάς του. Η μελέτη διατυπώνει πολλές ευαίσθητες παρατηρήσεις σχετικά με την καθημερινότητα της ζωής των ελασιτών, είναι δε ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα σε ό,τι αφορά την περίοδο της Απελευθέρωσης, των Δεκεμβριανών και των όσων έπονται: «Ο ΕΛΑΣ ήταν υπερβολικά δεμένος με την εποχή που τον δημιούργησε ώστε να την υπερβεί, να την αφήσει πίσω και να μετεξελιχθεί στις νέες συνθήκες». Μόνο μέσα από τέτοιου είδους αναλύσεις μπορεί κανείς να προσεγγίσει τη μορφή και τη δράση προσωπικοτήτων όπως ο Αρης. Πώς να μιλήσει κανείς (πολύ δε περισσότερο να «αποφανθεί», πράγμα άλλωστε καθόλου απαραίτητο) για τον πρωτοκαπετάνιο του αντάρτικου στρατού χωρίς να μελετήσει τον ίδιο τον στρατό και την κοινωνία που τον γέννησαν;

Ο Π. Παπαστράτης παρακολουθεί και αναλύει τη στάση των Αγγλων, των ελληνικών κυβερνήσεων του Καΐρου και των αστικών πολιτικών κομμάτων έναντι του κινήματος της Αντίστασης, που, καθώς εξαπλώνεται και εδραιώνεται, ανησυχεί όλο και περισσότερο τους ανωτέρω τρεις παράγοντες, τον καθένα για διαφορετικούς λόγους, δεδομένου ότι όλοι από πολύ νωρίς ασχολούνται με την επ' ωφελεία τους διαμόρφωση των όρων του μεταπολεμικού σκηνικού. Ο Παπαστράτης, που έχει ιδιαίτερα ερευνήσει το θέμα αυτό σε πολλές άλλες μελέτες του, επισημαίνει τα χρονικά σημεία - τομές κατά τα οποία διαφοροποιείται η βρετανική πολιτική έναντι του Εαμικού κινήματος αλλά και τις αστικής πολιτικής ηγεσίας, της οποίας η απήχηση διευρύνεται όσο πλησιάζει η απελευθέρωση (ενδιαφέρουσες είναι οι παρατηρήσεις ως προς τον ρόλο του Γ. Παπανδρέου, χαρακτηριστικής περίπτωσης πολιτικού που η κατοπινή πορεία του και ποικίλες σκοπιμότητες και συγκυρίες συνέβαλαν στο να «εξωραϊσθεί» η τότε δράση και πολιτεία του). Η πρόκριση, κατά την Απελευθέρωση, της πολιτικής λύσης να ενταχθεί το ΕΑΜ στην Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας ως κόμμα μειοψηφίας έχει ως επόμενο βήμα την πολιτική εξασθένισής του, με πρόσχημα την αποκατάσταση της πολιτικής νομιμότητας και ομαλότητας. Η σύγκρουση που ακολουθεί, με τα γνωστά αποτελέσματα, απαιτεί ασφαλώς για τη μελέτη και ερμηνεία της και τη διερεύνηση της πολιτικής του αντιεαμικού πόλου και όχι μόνο της αντίστοιχης πολιτικής της Εαμικής ηγεσίας.

Η λεπτολόγος ανάλυση από τον Χ. Φλάισερ της διαπραγματευτικής στρατηγικής των συμμετεχόντων στην περίφημη σύσκεψη Μυροφύλλου - Πλάκας ­ που συγκαλείται τον Φεβρουάριο του 1944 για τη διευθέτηση της εμφύλιας σύρραξης ­ καταδεικνύει την πολυπλοκότητα των ενδοελληνικών και ενδοσυμμαχικών ισορροπιών, την οποία ίσως αγνοούν ή αρέσκονται να παραβλέπουν όσοι εννοούν να χρησιμοποιούν απλουστευτικές λογικές και εκ των υστέρων εκτιμήσεις για την κατανόηση γενικά της κρίσιμης αυτής περιόδου και ειδικότερα της «γραμμής Αρη». Η επίσημη συμμόρφωσή του με τη γραμμή συνεργασίας που αποφασίσθηκε εκεί αποδείχθηκε ορθή, αφού η αναστολή του εμφυλίου ήταν επιτακτική, εν όψει κυρίως της συνέχισης του πολέμου εναντίον των Γερμανών.

Όλα τα κείμενα του τόμου κομίζουν ενδιαφέροντα στοιχεία είτε ως υλικό είτε ως συμπεράσματα είτε ως αφορμή για να διατυπωθούν διαφωνίες επί της μεθόδου ή επί της ουσίας. Και βεβαίως το ζητούμενο δεν είναι η «αποκάθαρση» του Αρη από τις ανθρώπινες αρνητικές πλευρές του ούτε η κατάταξή του στους «καλούς» ή στους «κακούς». Γιατί θα πρέπει τα σημαντικά ιστορικά πρόσωπα να είναι οπωσδήποτε και άγιοι;

Νάση Μπάλτα, ΤΟ ΒΗΜΑ, 08-03-1998