Ο μυθιστοριογράφος Παπαδιαμάντης

Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911), ένας από τους μεγαλύτερους Ευρωπαίους διηγηματογράφους, εισήλθε στην πολιτεία της λογοτεχνίας από την πύλη του μυθιστορήματος: Η μετανάστις (1879), Οι Έμποροι των Εθνών (1822), Η Γυφτοπούλα (1884). Τα τρία αυτά πρώιμα μυθιστορήματα δεν προσέλκυσαν όση προσοχή τους αναλογούσε, γιατί τα διηγήματα του συγγραφέα συγκέντρωσαν όλο σχεδόν το αναγνωστικό και κριτικό ενδιαφέρον. Με δεδομένο πάντως το παντοτινό αξιολογικό προβάδισμα των διηγημάτων του, ο μυθιστοριογράφος Παπαδιαμάντης χρειάζεται να ξανασυζητηθεί και να επανεκτιμηθεί, κάτι που άλλωστε έχει ήδη αρχίσει να γίνεται τον τελευταίο καιρό. Προς την κατεύθυνση αυτή επιθυμεί να συμβάλει και η παρούσα συναγωγή κριτικών μελετών.


ΚΡΙΤΙΚΗ



Πολύς λόγος τα τελευταία χρόνια για τον μυθιστοριογράφο Παπαδιαμάντη. Ας όψεται η διακαής επιθυμία που κατέλαβε τους μελετητές της αλλοδαπής - Ελληνες της Διασποράς και φιλέλληνες - να κατατάξουν στο πάνθεον των κλασικών και ένα νεοέλληνα συγγραφέα. Ως φαίνεται, στον Παπαδιαμάντη έλαχε ο κλήρος του αξιότερου των παλαιοτέρων. Για να ανακηρυχθεί όμως μεγάλος συγγραφέας θα πρέπει προηγουμένως να αποδειχθεί πως πράγματι υπήρξε μυθιστοριογράφος. Οπότε και προκύπτει το αμείλικτο ερώτημα: Ποια μερίδα του παπαδιαμαντικού έργου θα μπορούσε να στηρίξει έναν διεθνούς εμβέλειας μυθιστοριογράφο; Ανάλογα με το θεωρητικό οπλοστάσιο που διαθέτουν οι μελετητές, αλλά και τον καλπασμό της φαντασίας τους, προσδιορίζουν τα προσφορότερα παπαδιαμαντικά πεζά για την κατάκτηση της Αγριας Δύσης. Οι πιστοί στα πατροπαράδοτα εμμένουν στη Φόνισσα. Αλλοι πάλι, αποτινάζοντας τις παραδοσιακές αναγνώσεις ως κατ' εξοχήν ανάρμοστες, επανασημασιοδοτούν τα πρώτα μυθιστορήματα του Παπαδιαμάντη, κυρίως τη Γυφτοπούλα. Ενας από τους πρώτους που συνέλαβε την τολμηρή ιδέα του «κλασικού» Παπαδιαμάντη, ο Λ. Προγκίδης, αναδεικνύει Τα ρόδιν' ακρογιάλια, το κατά Παπαδιαμάντη «κοινωνικόν μυθιστόρημα», σε κατ' εξοχήν μοντέρνο.



Ασαφή κριτήρια



Από αυτόν τον άνεμο αναγνώρισης του μυθιστοριογράφου Παπαδιαμάντη ο πρόσφατος τόμος εμπνέεται μόνο τον τίτλο. Κατά τα άλλα, συγκεντρώνει «κριτικές μελέτες» προς διευκόλυνση μελλοντικών μελετητών που θα θελήσουν να ξαναδιαβάσουν και να επανεκτιμήσουν το μυθιστοριογραφικό έργο του Παπαδιαμάντη, στο οποίο όμως λογαριάζονται μόνο τα τρία πρώτα έργα του, H Μετανάστις (1879), Οι Εμποροι των Εθνών (1882) και H Γυφτοπούλα (1884). Με άλλα λόγια, ο Παπαδιαμάντης της πρώτης περιόδου, στην οποία συνήθως συμπεριλαμβάνεται και ο Χρήστος Μηλιόνης (1885). Ωστόσο εξαιρείται από τον τόμο πιθανώς και γιατί φέρει τον χαρακτηρισμό «διήγημα». Αν και «διήγημα πρωτότυπον» επιγράφει ο Παπαδιαμάντης και τη διπλάσια σε έκταση Μετανάστιδα, η οποία μάλιστα διαδραματίζεται σε κοντινούς με τον Χρήστο Μηλιόνη χρόνους. Γενικώς όμως οι μελετητές έχουν προ πολλού καταλήξει ότι τα κριτήρια του Παπαδιαμάντη κατά τους ειδολογικούς χαρακτηρισμούς των έργων του είναι ασαφή. Οπως κι αν έχει, ως πρώτο χρονολογικά διήγημα του Παπαδιαμάντη είθισται να θεωρείται Το Χριστόψωμο, «διήγημα πρωτότυπον», δημοσιευμένο δύο χρόνια μετά τον Χρήστο Μηλιόνη. Αν πάντως εμπιστευόμαστε την κρίση του συγγραφέα, θα είχαμε δύο επιπλέον «μυθιστορήματα», Τα ρόδιν' ακρογιάλια και τη Φόνισσα, και τα δύο παραπλήσιας έκτασης με τη Μετανάστιδα, οπότε στην υποθετική διαμάχη μυθιστοριογράφου Παπαδιαμάντη και διηγηματογράφου θα κέρδιζε ο πρώτος, ως άλλος Δαβίδ.

Στην απορία τώρα ποια υπήρξε η υποδοχή από τον Τύπο των τριών πρώτων έργων του Παπαδιαμάντη και η απήχησή τους στον καιρό του, η απάντηση είναι απογοητευτική. Φτωχότατη ή μάλλον ανύπαρκτη, όπως ακριβώς τη δείχνει η βιβλιογραφία Γ. Κατσίμπαλη. Αν δεχτούμε πως η συναγωγή κειμένων είναι εξαντλητική και δεν λανθάνουν κριτικά κείμενα, ενδεχόμενο πάντα ανοικτό για την πεζογραφία του 19ου αιώνα, τότε έχουμε μόνο τις διαφημιστικές καταχωρήσεις των εφημερίδων, στις οποίες τα μυθιστορήματα δημοσιεύτηκαν σε συνέχειες: ένα σημείωμα στην εφημερίδα της Κωνσταντινουπόλεως «Νεολόγος» για τη Μετανάστιδα και τα αθηναϊκά σημειώματα που ο Κατσίμπαλης αποδίδει στον εκδότη Βλάση Γαβριηλίδη· δύο στη σατιρική εφημερίδα «Μη Χάνεσαι» για τους Εμπόρους των Εθνών και τέσσερα στην εφημερίδα «Ακρόπολις» για τη Γυφτοπούλα.



Στο ίδιο γραφείο



Ετερον ουδέν ως την παραμονή των Χριστουγέννων του 1916, όταν ο Παλαμάς με το ψευδώνυμο Διαγόρας γράφει ένα ως σήμερα αθησαύριστο κείμενο στην εφημερίδα «Νέα Ημέρα», όπου θυμάται τον συνάδελφο Παπαδιαμάντη, με τον οποίο στην «Εφημερίδα» του Δημητρίου Κορομηλά μοιραζόταν το ίδιο γραφείο. Αναφέρεται μόνο σε δύο «διηγήματά» του, τον Χρήστο Μηλιόνη και τη Γυφτοπούλα, μνημονεύοντας όσους κατοπινούς του καλλιέργησαν το «ιστορικό διήγημα». Τα υπόλοιπα κείμενα της συναγωγής δημοσιεύτηκαν μεταπολεμικά. Προτάσσονται τα γενικού περιεχομένου: η μελέτη της M. Αποσκίτου για τον «βυζαντινό» Παπαδιαμάντη (1956), το κεφάλαιο για τον Παπαδιαμάντη στο βιβλίο του A. Σαχίνη Το ιστορικό μυθιστόρημα (1957), σύντομο απόσπασμα από τη μελέτη του Στ. Ράμφου H Παλινωδία του Παπαδιαμάντη (1976), παρενθετικό στη συλλογιστική του για τη στροφή του Παπαδιαμάντη από το μυθιστόρημα στο διήγημα, και, τέλος, η ομιλία του Π. Δ. Μαστροδημήτρη στο B' Διεθνές Συνέδριο για τον Παπαδιαμάντη (2001), το μοναδικό κείμενο που περιορίζεται στα τρία πρώτα μυθιστορήματα.

H δεύτερη ενότητα της συναγωγής περιλαμβάνει κείμενα για το καθένα από τα τρία μυθιστορήματα, γραμμένα ως επί το πλείστον μέσα στην τελευταία πενταετία, όταν ο μυθιστοριογράφος Παπαδιαμάντης αρχίζει να ανεβαίνει στα ύψη. Παλαιότερο το κείμενο του K. Μπαστιά· απόσπασμα από το έκτο κεφάλαιο του «δοκιμίου» του Ο Παπαδιαμάντης (1962). Ωστόσο ενδιαφέρον παρουσιάζει ολόκληρο το κεφάλαιο υπό τον τίτλο «Το δαιμονιακό πάνθεο», καθώς αναφέρεται στους μυθιστορηματικούς ήρωες του Παπαδιαμάντη και όχι μόνο στην Αυγούστα από τους Εμπόρους των Εθνών. Αλλά και το επόμενο χρονολογικά κείμενο, μια ομιλία του N. Δ. Τριανταφυλλόπουλου στις 16.4.1991, υπερασπίζεται γενικώς τα μυθιστορήματα του Παπαδιαμάντη και ειδικότερα τα δύο μεσαιωνικά. Αν και τελικά τον ομιλητή απορροφά η παρένθετη στη Γυφτοπούλα ιστορία της γοργόνας, στην οποία επικεντρώνεται και το κείμενο της M. Γκασούκα (1994). Και ως λογοτέχνης ο πρώτος απογειώνεται μετά των αδελφών αυτού, Λαμπεντούζα και Πεντζίκη, που επίσης ηράσθησαν σειρήνες, ενώ η μελετήτρια αντλεί επιχειρήματα από τη φεμινιστική της φαρέτρα.



Πόρτες και παραπόρτια



Ηδη δημοσιευμένα τα κείμενα της συναγωγής, εκτός από το εκτενές απόσπασμα της διδακτορικής διατριβής που η M. Αρετάκη παρουσίασε στη Σορβόννη το 2000. Στο ίδιο ωστόσο πανεπιστήμιο και υπό την επίβλεψη του Γ. Σωνιέ εκπονήθηκαν και άλλες εργασίες για τον μυθιστοριογράφο Παπαδιαμάντη. Επίσης, το πιθανότερο και στο Αθήνησι Πανεπιστήμιο να έγιναν σχετικές διατριβές. Οπότε και φαίνεται μάλλον επισφαλές το άνοιγμα σε ανέκδοτα έργα ή προς τον γαλλόφωνο χώρο, όπου, λ.χ., υπάρχουν τα δημοσιεύματα για τη γαλλική μετάφραση της Γυφτοπούλας. Τελικά, όπως παρατηρεί ο Στ. Ζουμπουλάκης στον πρόλογο της πρόσφατης επανέκδοσης των Εμπόρων των Εθνών, «υπάρχουν πολλές πόρτες και παραπόρτια για να εισέλθει κανείς» στα μυθιστορήματα του Παπαδιαμάντη. Μόνο που οι θεματικές προσεγγίσεις, όσο ενδελεχείς ή ευφάνταστες και αν είναι, δεν αρκούν για την ανάδειξη του μυθιστοριογράφου Παπαδιαμάντη. Μένουν η γλώσσα και η αφηγηματική τεχνική που άνευ αυτών Παπαδιαμάντης δεν θα υπήρχε. Και μάλλον χάρη σε αυτές ο μυθιστοριογράφος Παπαδιαμάντης έρχεται μετά τον διηγηματογράφο.



ΜΑΡΗ ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 05-10-2003