Μουσουλμάνες της Ανατολής

Στο συλλογικό αυτό τόμο περιλαμβάνονται ανθρωπολογικές και κοινωνιολογικές μελέτες που αναζητούν τις παραμέτρους και τις συνθήκες καταγραφής της "μοίρας" των γυναικών σε μουσουλμανικές χώρες της ευρύτερης Μέσης Ανατολής, της Βόρειας Αφρικής και της Κεντρικής Ασίας.

Οι αναλύσεις των εθνογραφικών περιπτώσεων που παρουσιάζονται εδώ στρέφονται γύρω από την κατασκευή του έμφυλου εαυτού, τη χρήση της σεξουαλικότητας, τις πολιτικές της θρησκείας και του κράτους, τη διάρθρωση των κοινωνικών σχέσεων σε τοπικό και υπερτοπικό επίπεδο. Στοχεύουν να ανοίξουν δρόμο για τη διαμόρφωση εναλλακτικών, μη ηγεμονικών θέσεων γύρω από ένα βασικό ερώτημα: μπορούν και δικαιούνται οι μουσουλμάνες γυναίκες να συμπορευτούν με τον δυτικό φεμινισμό στους αγώνες για τη γυναικεία χειραφέτηση ή αναγκάζονται/μπορούν να επιλέξουν άλλους δρόμους και πώς;

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο τόμος φιλοξενεί δέκα μελέτες που εστιάζουν στο ζήτημα της συγκρότησης του έμφυλου εαυτού στον πολιτισμικό χώρο της «μουσουλμανικής Ανατολής». Διατρέχει τόσο τις κλασικές θεματικές της ανθρωπολογίας όσο και τα σύγχρονα ζητήματα που αναδύονται στο εσωτερικό των ισλαμιστικών κινημάτων και καθεστώτων στο Μαγκρέμπ και τη Μέση Ανατολή και του μετασοβιετικού κόσμου στην Κεντρική Ασία. Το βιβλίο δομείται γύρω από δύο βασικές θεματικές του ζητήματος της διαμόρφωσης του έμφυλου εαυτού: τη σεξουαλικότητα (δηλαδή τις πρακτικές που χρησιμοποιούνται για τη χειραγώγησή της και τις πολιτικές αντίστασης που απεργάζονται οι γυναίκες εναντίον της) και την ιδιότυπη χρήση της παράδοσης (που συχνά ταυτίζεται με τη μουσουλμανική θρησκεία) ως μηχανισμού που ανάγει τις γυναίκες σε σύμβολα ιδεολογικής «καθαρότητας/αυθεντικότητας», νομιμοποιώντας έτσι τον πολλαπλό κοινωνικό εγκλεισμό τους.



Ανθρωπολογική οπτική



Οι μελέτες που συνθέτουν τον τόμο επιδεικνύουν ουσιαστικό ενδιαφέρον για την ιστορικοποίηση των εθνογραφικών παραδειγμάτων τους - συμβάλλοντας έτσι σε μια ανανεωμένη ανθρωπολογική οπτική, ευαίσθητη ιστορικά απέναντι στις δομές και στις πρακτικές των υπό εξέταση κοινωνιών - αλλά και για την ένταξη του πλούσιου εθνογραφικού υλικού στα συγκοινωνούντα θεωρητικά πεδία της φεμινιστικής θεωρίας, των μετααποικιακών σπουδών και των subaltern studies. Πέραν όμως της ίδιας της τοποθέτησης του υλικού σε ιστορικό χρόνο, εγχείρημα από τη φύση του πολιτικό, πολιτικής φύσης είναι και η ίδια η κεντρική θεωρητική έννοια που διαπερνά το σύνολο των μελετών που φιλοξενεί ο τόμος. Η αντίσταση των υποκειμένων σε συγκεκριμένες βιοπολιτικές εξουσίας, με κριτήριο την έμφυλη ιδιότητά τους, είναι η νοητή γραμμή που συνενώνει τις εμπειρίες των γυναικών της Ανατολής και αναδεικνύει την κοινή θεωρητική εστίαση των ερευνητριών που επιχειρούν να συνομιλήσουν μαζί τους. Αντίστασης αφενός «παθητικής», όπως την εφαρμόζουν οι βεδουίνες ενάντια στην κυριαρχία των ηλικιωμένων και των συγγενών τους ή οι Ιρανές που συνειδητά «κατασκευάζουν» την ηθική τους σε σχέση με τον ακροατή της αφήγησης, «ανάλογα με το τι φαίνεται στην κοινωνία και τι εμπόδια τους θέτει αυτή». Αφετέρου αντίστασης που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «μαχητική», όπως η στράτευση των αιγυπτίων γυναικών στο ισλαμιστικό κίνημα ενάντια στη Δύση, η εφαρμογή από τις Τατζίκες ενός ιδιωτικού, λαϊκού Ισλάμ ενάντια στην επιβαλλόμενη σοβιετική κουλτούρα και η διεκδίκηση κοινωνικών δικαιωμάτων από τις γυναίκες στη Σαουδική Αραβία. Εν τούτοις αυτή η τελευταία, η «μαχητική» και πολιτικοποιημένη αντίσταση φαίνεται και η πιο ευάλωτη στον εγκλωβισμό των γυναικών στα νέα διλήμματα που συνθέτει το πλέγμα θρησκείας, κράτους και εθνικισμού στον «μουσουλμανικό κόσμο». Ετσι, η αντίσταση εδώ δεν προτείνεται μόνον ως βασική έννοια προσέγγισης των «μουσουλμανικών κοινωνιών» αλλά ως ένα νέο πεδίο ανάλυσης που προκύπτει από τη μεταβολή της ισχύουσας οπτικής: «την ενασχόληση όχι με τη φύση της αντίστασης αλλά με το τι μας φανερώνουν τα είδη της για τις μορφές εξουσίας», δηλαδή τη χρήση της αντίστασης ως μέσου διάγνωσης της εξουσίας.



Πρακτικές ανυπακοής



Αξιοσημείωτη είναι όμως και η συνεισφορά του τόμου στους θεωρητικούς προβληματισμούς σχετικά με τη μεθοδολογική μετάβαση από την ανθρωπολογία των γυναικών στην ανθρωπολογία του φύλου. Η στροφή αυτή δεν αποτελεί μόνον διακηρυγμένη θέση της ανθρωπολόγου που επιμελείται το εγχείρημα αλλά αναδεικνύεται εμπράκτως μέσα από την επιλογή των συγκεκριμένων κειμένων: το άρθρο της Tassadit Yacine τοποθετεί στο επίκεντρο το κυρίαρχο συναίσθημα του φόβου στις διαπροσωπικές, ερωτικές και κοινωνικές σχέσεις ανδρών και γυναικών στην Αλγερία, ενώ το κείμενο της Carol Delaney επιχειρεί να «ξεμπλέξει» το νόημα των μαλλιών στην Τουρκία.Το ίδιο ενδιαφέρον για τη σχέση μεταξύ έμφυλων υποκειμένων διακρίνεται όμως και στο άρθρο της Janet Bauer, όπου οι άνδρες, αν και σωματικά απόντες στις κουβέντες των ιρανών γυναικών που παρακολουθεί η ερευνήτρια, συγκροτούν τον έτερο πόλο στις πρακτικές ανυπακοής των γυναικών: συναντώντας κρυφά τις αγαπημένες τους υπονομεύουν σε έναν βαθμό το υπάρχον σύστημα κοινωνικού ελέγχου, αλλά και την ίδια την κυριαρχία τους.

Ισως η πιο ουσιαστική πρωτοτυπία του τόμου συνίσταται όμως στην ερμηνευτική προσέγγιση των πολιτισμικών αναπαραστάσεων: απελευθερωμένo από αφορισμούς και εύκολες ταυτίσεις πολιτικής ορθότητας, το βιβλίο αυτό συμβάλλει στην κατανόηση - και όχι στην ατελέσφορη καταδίκη - ακόμη και πρακτικών που μοιάζουν αποτρόπαιες και ακατανόητα βίαιες, όπως αυτή της γυναικείας περιτομής στην υποσαχάρια μουσουλμανική Αφρική. Την προσέγγιση της Ανατολής και εν τέλει του πολιτισμού με όρους κατανόησης προτείνει και η Φωτεινή Τσιμπιρίδου. Μέσα από τα δικά της εθνογραφικά παραδείγματα των Πομακισσών της Θράκης και των γυναικών του Ομάν, διατυπώνει θεωρητικούς και μεθοδολογικούς προβληματισμούς σχετικά με την εννοιολόγηση πλαισίων και πρακτικών, όπου οι όροι της «υπαγωγής» και της «αντίστασης» και ως εκ τούτου της «χειραφέτησης» προσλαμβάνονται και βιώνονται διαφορετικά από τα ενδιαφερόμενα υποκείμενα, προάγοντας έτσι την κατανόησή μας για ένα μέρος του σύγχρονου κόσμου με διαρκώς αυξανόμενη βαρύτητα.



Ρόζα Βασιλάκη (διδάκτωρ Πολιτισμικής Ιστορίας)

Το ΒΗΜΑ, 24/09/2006