Θρησκείες και πολιτική στη νεωτερικότητα

Για εκατομμύρια ανθρώπους, η θρησκεία είναι ένα αντίδοτο στην αγωνία που προκαλούν η ανέχεια, ο πόλεμος, ο κατακερματισμός των κοινωνικών σχέσεων και η επιτάχυνση της καθημερινότητας που επιφέρει η εξέλιξη της τεχνολογίας. Η στροφή στο Θεό και η υιοθέτηση μορφών θρησκευτικής έκφρασης είναι μεν απόρροια της έλλειψης νοήματος και των ανασφαλειών που γεννά η κοινωνία της διακινδύνευσης, πλην όμως συντελείται σ' ένα κοινωνικό περιβάλλον που δεν επιτρέπει την επικράτηση ενός μόνο θρησκευτικού προτύπου. Το μονοπώλιο της μίας και μοναδικής θρησκείας μέσα σε μια επικράτεια διαδέχεται πλέον ο θρησκευτικός πλουραλισμός. [...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Αν κάποιοι πίστεψαν ότι οι σύνθετες και βαθιές διαδικασίες εκκοσμίκευσης που συντελέστηκαν με την έλευση της νεωτερικότητας θα σηματοδοτούσαν και την υποχώρηση του θρησκευτικού φαινομένου, προφανώς πλανήθηκαν. Η απομάγευση του κόσμου, η επικράτηση του ορθολογισμού και του επιστημονικού τρόπου σκέψης, η εξατομίκευση, ο διαχωρισμός Εκκλησίας και κράτους μετέβαλαν βέβαια άρδην τις κοινωνικές σχέσεις και πρακτικές όσο και τις κοσμοαντιλήψεις. Αλλά αυτό που δεν ήταν δυνατόν να εξαλείψουν είναι η αγωνία μπροστά στον θάνατο, η διερώτηση για το κακό και την αδικία στον κόσμο και κάθε είδους υπαρξιακό προβληματισμό.

Ο Θεός λοιπόν όχι μόνο δεν πέθανε αλλά επιστρέφει δυναμικά. Οι σύγχρονες κοινωνίες της διακινδύνευσης, με την καταστατική τους ανασφάλεια και το άγχος που αυτή παράγει, τον κατακερματισμό τους, την έλλειψη όχι μόνο βεβαιοτήτων και σταθερών αναφορών αλλά και νοήματος πλέον, ευνοούν το θρησκεύεσθαι. Σήμερα λοιπόν γινόμαστε μάρτυρες ενός πρωτοφανούς θρησκευτικού πλουραλισμού όπου οι μεγάλες μονοθεϊστικές θρησκείες σε όλες τους τις δογματικές εκφάνσεις συνυπάρχουν με κάθε είδους φονταμενταλιστικές αιρέσεις, νεοπαγανιστικές σέκτες, ανατολική σοφία, μυστικισμό και new age λατρείες. Αυτό καθιστά πολύ πιο σύνθετο το θρησκευτικό φαινόμενο και τη διαπλοκή του με την πολιτική και τις υπόλοιπες σφαίρες της κοινωνίας. Γι' αυτόν τον λόγο παρουσιάζουν ξεχωριστό ενδιαφέρον οι 14 μελέτες ελλήνων και ευρωπαίων θεολόγων, κοινωνικών επιστημόνων και φιλοσόφων που γράφτηκαν ειδικά για το παρόν βιβλίο και κατατάσσονται στις ενότητες Η θρησκευτικότητα σήμερα, Κριτικός λόγος και εκκοσμίκευση, Θρησκεία και πολιτική, Ορθοδοξία και νεωτερικότητα.

Ο γνωστός κοινωνιολόγος της θρησκείας Ντέιβιντ Μάρτιν κάνει μια επισκόπηση του χριστιανισμού ως Εκκλησίας και ως θρησκευτικού δόγματος σε όλον τον κόσμο, αναδεικνύοντας πώς οι πολιτικές και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες συναρθρωμένες μαζί του δημιουργούν μια ποικιλομορφία ως προς την πρόσληψή του αλλά και ως προς τις θρησκευτικές πρακτικές. Ο Νίκος Δεμερτζής αναλύει τις συνέπειες που έχει ο δημόσιος λόγος του Αρχιεπισκόπου της Εκκλησίας της Ελλάδος, ο οποίος ενεργεί με πολιτικοεξουσιαστικούς παρά με πνευματικούς όρους. Υιοθετώντας μια θρησκειοποιημένη, κοινοτιστική αντίληψη για το έθνος του οποίου διεκδικεί την εκπροσώπηση και ταυτίζοντάς το με το σύνολο των ορθόδοξων πιστών, όχι μόνο απαρνείται την οικουμενικότητα της Ορθοδοξίας, αλλά εισηγείται μια πολιτική διαιρετική ιδεολογία. Επιπλέον η διαμεσολάβηση του λόγου του μέσα από τους μηχανισμούς της μαζικής επικοινωνίας και ειδικά της τηλεόρασης καλλιεργεί μια «εξ αποστάσεως οικειότητα» των πιστών με την Εκκλησία και τους λειτουργούς της, δημιουργεί ένα ιδιότυπο θρησκευτικό ψευδο-βίωμα και επιφέρει την απο-ιεροποίηση του ορθόδοξου προτάγματος. Ο Ηλίας Νικολακόπουλος και η Βασιλική Γεωργιάδου κατασκευάζουν μια τυπολογία σχέσεων δογματικής θρησκευτικότητας, εκκλησιαστικής πρακτικής και εκλογικής προτίμησης στην Ελλάδα στην ύστερη νεωτερικότητα συνδυάζοντας πορίσματα της κοινωνιολογίας της θρησκείας και εμπειρικού υλικού. Μεταξύ άλλων, διαπιστώνουν την αύξηση της τάσης ενός θρησκευτικού ατομικισμού όσο και μιας «άθρησκης πίστης».

Δύο από τα πιο απαιτητικά αλλά και ενδιαφέροντα άρθρα είναι αυτά του Θάνου Λίποβατς και του Αλέξανδρου-Ανδρέα Κύρτση. Ο Λίποβατς ανασυγκροτεί κριτικά μια συζήτηση που άρχισε μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο με αφετηρία το ερώτημα κατά πόσον η εγκατάλειψη αρχών του χριστιανισμού από τον Διαφωτισμό και τον θετικισμό στην Ευρώπη οδήγησε στα εγκλήματα του εθνικοσοσιαλισμού αλλά και ευρύτερα στον άκρατο ατομικισμό και στην εργαλειοποίηση του ορθού λόγου. Ο Κύρτσης υποστηρίζει ότι ο σύγχρονος τεχνολογικός πολιτισμός αμφισβητεί τον μονοθεϊσμό όχι στη βάση ενός ορθολογικού αλλά ενός μεταφυσικού πνεύματος που ευνοεί μαγικές και μυστικιστικές αντιλήψεις. Αυτό συμβαίνει επειδή η πολυκεντρικότητα, η εγγενής αστάθεια και απροσδιοριστία των πολύπλοκων τεχνολογικών συστημάτων με αποκορύφωμα το Διαδίκτυο και η μη υπαγωγή τους σε έναν ορθολογικό πυρήνα παράγουν νοηματοδοτήσεις που υπονομεύουν κεντρικά συστήματα αναφορών, όπως αυτά που υιοθετούν οι μονοθεϊστικές θρησκείες, και γενικότερα υποσκάπτουν την προσήλωσή τους σε έναν κόσμο συνεκτικό και εκλογικευμένο που βασίζεται σε σταθερές αρχές και αρμονικές σχέσεις.



Σ. ΒΑΝΔΩΡΟΣ

ΤΟ ΒΗΜΑ , 30-06-2002