Αντιγόνη, Οιδίπους Τύραννος

Oι μεταφράσεις της αρχαίας τραγωδίας (πλην ελαχίστων και θραυσμάτων) είναι η ιστορία μιάς επαναλαμβανόμενης αποτυχίας μικρότερης η μεγαλύτερης. Τα θραύσματα των ολιγότερο αποτυχημένων (που είναι οι επιτυχημένες) δείχνουν μια κατεύθυνση, επιχειρούν μια πνευματική σήμανση, είναι οδοδείχτες έκφρασης και ιδεών (και αυτό κάποιες φορές δεν είναι λίγο, nihil
minor in litteris). Κινδυνεύοντας εξίσου από τον άνευρο ακαδημαισμό και από το πληβείο θεατρικό σανίδι – η μεταφραστική του αρχαίου δράματος εύκολα ξεπέφτει. ?Αλλες μεταγραφές κινδυνεύουν από την υπεραπλούστευση, άλλες από ένα ψευδεπίγραφο ύφος, άλλες από τη μεγαλοφαντασιά ενός ριζοσπαστικού προσωπικού ιδιώματος· εύκολα γίνονται κοινότοπες όπως η μετάφραση του λιμπρέτου μιάς όπερας – είναι για τον μεταφραστή η άκρα ταπείνωση. (Τα δύο είδη βέβαια δεν σχετίζονται πνεματικά. Η τραγωδία έχει άλλο πνευματικό κέντρο.)
Πάντως οι αναλογίες των βοτάνων γητεύματος για το μεταφραστικό απόσταγμα δεν είναι μετρήσιμες – και πρέπει να τονίσουμε ότι η αλχημεία του αποτελέσματος (ο συνεπαρμός μέσα στη φρίκη, η γλυκύτητα μέσα στους αρχαικούς γκρεμούς, το κράμα τρόμου και ηδονής), το αμάλγαμα, συνορεύει πρωτίστως με την ισομετρία του νοήματος και με μια ορισμένη θεολογική τροπή της σκέψης, με μία τρομερή εκμυστήρευση.
Από τα πρακτικά ενός παλιού θεατρικού σεμιναρίου για την τραγωδία και τη μετάφραση, αταύτιστος ομιλητής.

Είκοσι χρόνια χωρίζουν τις δύο μεταφράσεις· [...]
?Αν και έγιναν και οι δύο με ακοίμητο προσανατολισμό τη σκηνή και με
κύρια έγνοια έναν ρυθμό αυθεντικά θεατρικό, τις επηρέασε και είχαν ως προ-
τυπο μια μετάφραση που δεν έγινε για το «άγονο ξερό ακρωτήρι» και τους
«ίσκιους» (όπως ονομάζει τη θεατρική σκηνή και τους ηθοποιούς ο Σαίξπηρ),
την οποία δεν έπαψα όμως να θεωρώ έναν από τους σπουδαιότερους ιστορικούς
σταθμούς στην ενδογλωσσική μετάφραση του αρχαίου δράματος εξαιτίας
του μοναδικού της χρώματος. Είναι η μετάφραση του Γιώργου Ιωάννου στην
?Ιφιγένεια εν Ταύροις του Ευριπίδη· η ?Ιφιγένεια στη χώρα των Ταύρων δημοσι-
εύτηκε το 1981. (Χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά στη σκηνή από την ?Αννα Κοκ-
κίνου στο θέατρο «Σφενδόνη», 1997–1998.) Στον Γιώργο Ιωάννου ανήκει
επίσης η υπέροχη έκφραση για την αρχαία ελληνική τραγωδία: «μεγαλυνάρι
του Διονύσου».

Π Ρ ω Τ Ο Σ ΤΑ Σ Ι Μ Ο
[Παραλλαγή β' ]
ΧΟΡΟΣ
Πολλά γεννούν το θάμβος
κανένα θάμβος όμως δεν σκοτεινιάζει τον νού
όσο ο άνθρωπος.
Τούτο το θάμβος παίρνει τον δρόμο της θάλασσας
που αφρίζει ασημένια στον χειμωνιάτικο νοτιά
κι ανοίγεται πέρα μακριά
μέσα από τα βουνά και τις χαράδρες των κυμάτων.
Και τη θεά την υπέρτατη
την άφθαρτη, την ακάματη Γη
την καταπονάει με άροτρα
χρόνο τον χρόνο, πάνω κάτω την αυλακώνει και τη σκάβει
με των αλόγων το γένος.
Και τα σμάρια των πουλιών που πετάνε ελαφρά
και των ανήμερων των αγριμιών τους κόσμους
και τα θρέμματα των θαλασσινών νερών ―
όλα ξέρει ο περίσκεπτος άνθρωπος
να τα τυλίγει με μια κλωστή, που την πλέκει σε δίχτυ
και το ερημικό αγρίμι των βουνών το νικάει με δόλο
και ολόγυρα ξέρει να βάζει ζυγό
στον πυκνόμαλλο λαιμό του αλόγου
και στον βουνίσιο αδάμαστο ταύρο.
Βρήκε στα βάθη του γλώσσα με λέξεις
σκέψη ανεμόεσσα
και ορμέμφυτα νόμων που δημιουργούν πολιτείες·