Νεφερτίτη, το όνειρο του Ακενατών

Νεφερτίτη. Όλοι γνωρίζουν το ωραίο της πρόσωπο. Ποια ήταν, όμως, αυτή η υπέροχη γυναίκα; Ποια ήταν η ζωή της;
Με τον Ακενατών, τον φαραώ που βασίλεψε το 14ο π.Χ., σχημάτισαν το πιο ωραίο και αξιοζήλευτο ζευγάρι της ιστορίας. Απαρνήθηκαν το παρελθόν τους και εγκατέλειψαν την παλιά πρωτεύουσα των Θηβών, για να χτίσουν μια καινούργια πόλη στις όχθες του Νείλου, μια πόλη όπου θα μπορούσαν να χωρέσουν τα όνειρά τους, τα όνειρα όλων των κατατρεγμένων ανθρώπων: Την ονόμασαν ΠΟΛΗ ΤΟΥ ΟΡΙΖΟΝΤΑ, γιατί η ελπίδα είναι ένας ανοιχτός ορίζοντας απέραντου φωτός.


Η ιστορία της μυστηριώδους Νεφερτίτης, της εκπάλγου καλλονής βασίλισσας της Αιγύπτου, συντρόφου του Ακενατών, του φαραώ οραματιστή που θέλησε να αλλάξει τον ρου της ιστορίας. Μέσα από την πένα του πιστού γραφέα της, η Νεφερτίτη μας διηγείται με ευαισθησία την πολυτάραχη ζωή της δίπλα στον παράξενο αυτό φαραώ που, παρά την αστεία του εμφάνιση, τον αγάπησε με πάθος και αφοσίωση.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η έκδοση στην ελληνική γλώσσα του μυθιστορήματος της Αντρέ Σεντίντ Νεφερτίτη. Το όνειρο του Ακενατών έχει ιδιαίτερη σημασία καθώς το έργο της πολυβραβευμένης αυτής συγγραφέως παρέμενε ως τώρα άγνωστο στο ελληνικό κοινό. Γεννημένη στο Κάιρο αλλά εγκατεστημένη στο Παρίσι από το 1946, η Σεντίντ υπηρέτησε τη δημοσιογραφία και τη λογοτεχνία δημοσιεύοντας, πάντα στα γαλλικά, ποιητικές συλλογές, θεατρικά έργα, δοκίμια και μυθιστορήματα. Έχει τιμηθεί με το Βραβείο της Γαλλικής Ακαδημίας, το Μεγάλο Βραβείο των Γαλλικών Γραμμάτων της Βασιλικής Ακαδημίας του Βελγίου και σχετικώς πρόσφατα (1991) με το Βραβείο Ποίησης της Societe des Gens de Lettres.

Στο έργο της συναντούμε, εκτός από την ευαισθητοποίηση πάνω σε θέματα της Ανατολής, τον στοχασμό για τη ζωή και το μοιραίο, για το παγκόσμιο δράμα της ανθρώπινης ύπαρξης. Ορισμένα θεατρικά έργα και μυθιστορήματα της Σεντίντ, τοποθετημένα σε ένα ιστορικό πλαίσιο, επιτρέπουν την ανάλυση της σχέσης ανάμεσα στην Ιστορία και στο φαντασιακό, όπως συμβαίνει και με τη Νεφερτίτη.

Το έργο αυτό παρουσιάζεται σε μορφή Απομνημονευμάτων, τα Απομνημονεύματα της Νεφερτίτης, γεγονός που επηρεάζει την αφηγηματική οργάνωση και προσδίδει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην ανάλυση. Το κείμενο οφείλει κατά ένα μεγάλο μέρος την πρωτοτυπία του στο πρόβλημα «του» ή «των» αφηγητή/ών. Σε επίπεδο δομής του κειμένου, η τεχνική των Απομνημονευμάτων παρουσιάζει διττό χαρακτήρα: μπορούμε να μιλήσουμε για Απομνημονεύματα μέσα στα Απομνημονεύματα, εφόσον αυτό που προτείνεται από την αρχή του μυθιστορήματος είναι η εξιστόρηση των απομνημονευμάτων της Νεφερτίτης όπως τα μεταφέρει, καθ' υπαγόρευσή της, ο γραφέας Βουβάστος.

Το σύνολο των τεχνικών που χρησιμοποιούνται στην αφήγηση επιτρέπουν στη Νεφερτίτη να βγάλει από τη λήθη, να δημιουργήσει εκ νέου το έργο του συζύγου της όπως αυτό υλοποιήθηκε με την κατασκευή της Πόλης του Ορίζοντα, της Ιδανικής Πόλης που καταστράφηκε μετά από μια εφήμερη παρουσία 20 ετών και της οποίας τα ερείπια ανακαλύφθηκαν στο Tell El Armana της Αιγύπτου. Το μυθιστόρημα επιτρέπει στον αναγνώστη όχι μόνο να γνωρίσει τη μακρινή εκείνη εποχή αλλά και να γίνει αποδέκτης ιδεών και αρχών που χρόνια πρεσβεύει μέσα από το έργο της η Αντρέ Σεντίντ: τον αποτροπιασμό για τον πόλεμο και τη βία, την ανάγκη ανοχής και δικαιοσύνης, τη διεκδίκηση της ελευθερίας χωρίς διάκριση για τον άντρα και τη γυναίκα. Θα πρέπει εδώ να αναφέρουμε ορισμένα χαρακτηριστικά των ιστορικών μυθιστορημάτων της Σεντίντ: εκτυλίσσονται όλα στον ίδιο χώρο, τη Μέση Ανατολή, όπου η ίδια έζησε προτού εγκατασταθεί στη Γαλλία. Σε ό,τι αφορά την εποχή πρόκειται πάντα για ένα μακρινό παρελθόν, είτε ακαθόριστο και χαμένο μέσα στον χρόνο (Οι αριθμοί, Η γυναίκα του Ιώβ) είτε αυστηρά καθορισμένο όπως στη Νεφερτίτη, που αναφέρεται στη XVIII αιγυπτιακή δυναστεία, δηλαδή γύρω στο 1400 π.Χ. Η Σεντίντ χρησιμοποιεί ορισμένα ιστορικά επεισόδια με ένα συγκεκριμένο στόχο: να εκφράσει την απέχθειά της για τη βία και την αδιαλλαξία. Το παρελθόν αποτελεί λοιπόν αφορμή για να αναβιώσουν βίαιες περίοδοι της ιστορίας και μέσα από αυτές να καταγγελθεί η σύγχρονη βία.

Στη Νεφερτίτη η Σεντίντ επικεντρώνει την ιστορία της στην εικόνα του ζεύγους των φαραώ, της Νεφερτίτης και του Ακενατών, που ανάλωσαν όλη τους τη ζωή στην επιβολή μεταρρυθμίσεων και φιλελεύθερων ιδεών στην αιγυπτιακή κοινωνία της εποχής τους. Η συγγραφέας φαίνεται έτσι να μην αποδέχεται τη θέση ορισμένων αιγυπτιολόγων που υποστηρίζουν ότι ο Ακενατών δεν είχε εντελώς αποποιηθεί τον συντηρητισμό και τον αυταρχισμό. Σύμφωνα με τη μελετήτρια Aziza Soliman, η Σεντίντ επέλεξε να αναφερθεί μόνο στα γεγονότα εκείνα που θα καταδείκνυαν το νεωτερικό πνεύμα του Ακενατών και της γυναίκας του, την αγάπη τους για τον λαό αλλά και την ανθρώπινη πλευρά τους. Ο Ακενατών και η Νεφερτίτη θέλουν να εφαρμόσουν τις επαναστατικές τους ιδέες ­που δεν βρίσκονται πολύ μακριά από τις σοσιαλιστικές σήμερα­ στην Πόλη του Ορίζοντα, μια «πόλη που δεν ανήκει σε κανέναν ηγεμόνα, σε κανένα θεό» (σελ. 11) και που διοικείται με βάση τις αρχές του δικαίου.

Στην πόλη αυτή, αντίθετα με ό,τι συμβαίνει στις Θήβες, ο λαός προσκαλείται στα συμπόσια του βασιλιά, έχει λόγο στις αποφάσεις, μορφώνεται. «Ο Ακενατών ήθελε η μόρφωση να είναι προσιτή σε όλους. Το να προχωράει κανείς, να ξεπερνά τον εαυτό του, το θεωρούσε πολύ σημαντικό για τον καθένα ξεχωριστά και ωφέλιμο για το σύνολο του πληθυσμού» (σελ. 181), διηγείται η Νεφερτίτη. Στην Πόλη του Ορίζοντα βασιλεύει η ειρήνη γιατί το να πάρει κανείς τα όπλα «σημαίνει επιστροφή στο παρελθόν» και πολλοί επαναστάτες του βασιλείου βρίσκουν καταφύγιο σε αυτή την πόλη, «όπου δεν γίνονται ποτέ μαρτύρια ή αποκεφαλισμοί» (σελ. 147). Στην πόλη αυτή αναβαθμίζεται ακόμη και η κατώτερη θέση της γυναίκας, που είναι έκδηλη στις διάφορες αναπαραστάσεις όπου η γυναίκα, ακόμη και του φαραώ, εμφανίζεται σε πολύ μικρότερο σε σχέση με τον σύζυγό της μέγεθος. «Ο Ακενατών φαίνεται αποφασισμένος να δώσει μια άλλη εικόνα του ζεύγους και της γυναίκας» δηλώνει ο γραφέας Βουβάστος, ενώ ο βασιλιάς και η Νεφερτίτη αναπαριστώνται στα ανάγλυφα στην ίδια κλίμακα. Τελικά όμως παραδοσιακές και αντιδραστικές δυνάμεις δεν θα επιτρέψουν τη μακροβιότητα της ιδανικής πόλης: το ιερατείο και οι στρατιωτικοί θα επιβάλουν τη βία. Ο Ακενατών αναζητούσε «ένα θεό με χέρια ανοιχτά. Ενα θεό που δεν θα απειλεί και που όλη η γη θα τον αναγνωρίσει» (σελ. 90), για να ανατραπεί τελικά από έναν κλήρο που «φυλάκισε τους θεούς του μέσα σε τρώγλες και τους ανθρώπους στον φόβο» (σελ. 143).

Το μυθιστόρημα της Σεντίντ, μέσα στο ιστορικό πλαίσιο, κατέχει πρωτότυπα χαρακτηριστικά σε ό,τι αφορά τη χρησιμοποίηση των ιστορικών συμβάντων καθώς η συγγραφέας τα ερμηνεύει σε σχέση με ορισμένες ανάγκες της διήγησης. Η Νεφερτίτη αποτελεί το κεντρικό πρόσωπο στη διήγηση. Εκτός από τον ιστορικά αναγνωρισμένο ρόλο της ως συζύγου του Ακενατών, μεταφέρει στον αναγνώστη ιδέες και αξίες προσφιλείς της Αντρέ Σεντίντ. Πρόκειται τελικά για τα Απομνημονεύματα της Νεφερτίτης/Σεντίντ, που μας γνωστοποιεί τις αντιλήψεις της για την αγάπη, τον απόλυτο έρωτα, το πεπρωμένο, τον ρου της Ιστορίας. Μας μεταδίδει ακόμη την αντίθεσή της στον πόλεμο και στη βία, τον αγώνα της για την ελευθερία και την ισότητα των γυναικών, τις πεποιθήσεις της αναφορικά με την κοινωνική δικαιοσύνη.

Η προσεγμένη και σε καλή μετάφραση αυτή έκδοση υστερεί σε ένα βασικό σημείο: στην έλλειψη εισαγωγής, που αφήνει τον αναγνώστη με πολλά ερωτήματα σε ό,τι αφορά την παρουσίαση και τα ειδολογικά ζητήματα που εγείρει η Νεφερτίτη, αλλά και γενικότερα σε ό,τι αφορά το συνολικό έργο της Σεντίντ. Είναι βέβαιο ότι η δημοσίευση της πληρέστατης εισαγωγής της Aziza Soliman, που συνόδευε τη δεύτερη γαλλική έκδοση (Παρίσι, Flammarion, 1988) του βιβλίου, θα συνέβαλε σε μια βαθύτερη ανάγνωση του κειμένου.

Κριτικές