Τα εγκλήματα του έρωτα

Στις πέντε "ηρωικές και τραγικές" νουβέλες που περιλαμβάνονται σ' αυτό το βιβλίο, ο θεικός μαρκήσιος εξακολουθεί να κυνηγά τις εμμονές του, στήνοντας ξανά και ξανά από τη Σουηδία των θρησκευτικών πολέμων ως την Τοσκάνη της Αναγέννησης και τη Γαλλία του ΙΗ' αιώνα, ένα παιχνίδι γάτας και ποντικού ανάμεσα στο κακό και την αθωότητα. Φαξελάνζ, Φλορβίλ, Λορέντσα Πάτσι, Ερνεστίν, Ευγενία ντε Φρανβάλ. Πλάσματα αγγελικά, αθώα, ευάλωτα, γίνονται πότε ανίσχυρα θύματα και πότε εκούσια ή ακούσια υποχείρια του κακού. Ενός κακού που άλλοτε φανερώνεται με τη μορφή μιας ανεξήγητα σκληρής, διαβολικής μοίρας και άλλοτε εκφράζεται μέσα από εξίσου σκληρούς και διαβολικούς ανθρώπους. Η Φαξελάνζ το ανακαλύπτει μεφρίκη πίσω από τη μάσκα του κοσμικού βαρόνου ντε Φρανλό, κατά τη διάρκεια του "γαμήλιου ταξιδιού" τους. Η νεαρή Λορέντσα στο πρόσωπο του ίδιου του πεθερού της, του ισχυρού και διεφθαρμένου Καρόλου Στρότσι. Η Ευγενία ντε Φρανβάλ το αγκαλιάζει στο πρόσωπο του αιμομίκτη πατέρα της. Μέσα από ξαφνιάσματα, παγίδες, εφιάλτες, ρίγη και προαισθήματα, πίσω από το πέπλο μιας γλώσσας κλασσικής, γεμάτης αποσιωπήσεις και υπονοούμενα, ένας Σάντ διαφορετικός και ωστόσο αμετανόητα ο ίδιος κλείνει το μάτι στο συνένοχο αναγνώστη.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Στην προσεγμένη, ως συνήθως, σειρά των «κλασικών» του εκδοτικού οίκου «Printa» κυκλοφόρησε πρόσφατα, σε δεύτερη έκδοση, το βιβλίο του Μαρκήσιου ντε Σαντ Τα εγκλήματα του έρωτα (1800). Το βιβλίο περιέχει τις 5 από τις 14 νουβέλες που συγκροτούν τη συλλογή, χωρίς αυτό να αναφέρεται ή να αιτιολογείται. Είναι κρίμα, γιατί θα είχε ενδιαφέρον για τον αναγνώστη μιας κλασικής σειράς να γνωρίζει τα κριτήρια με τα οποία έγινε η επιλογή αυτή. Ωστόσο, σημαντικότερη είναι η παράλειψη που αφορά την εκτενή εισαγωγή του βιβλίου, όπου ο Σαντ πραγματεύεται την έννοια, την ιδέα του μυθιστορήματος. Η εισαγωγή αυτή, εκτός των άλλων, αποκαλύπτει μιαν άλλη διάσταση του Σαντ, του θεωρητικού, θα λέγαμε σήμερα, του μυθιστορήματος. Εδώ ο Μαρκήσιος αποκαλύπτει τα κλειδιά του δικού του έργου αλλά και την ευρυμάθεια και τα αυστηρά καθορισμένα του κριτήρια, καθώς και μια πρώιμη επιστημοσύνη στην προσέγγιση του λογοτεχνικού φαινομένου. Δεν γνωρίζουμε για ποιο λόγο οι εκδότες προτίμησαν να παραλείψουν το πλούσιο σ' ενδιαφέρον αυτό κείμενο και θα ήταν εκδοτικά ορθό να το μαθαίναμε. Χωρίς τον πρόλογο, ο απροετοίμαστος αναγνώστης θα αντλήσει υποχρεωτικά από τη βιογραφία που παρατίθεται στο τέλος του βιβλίου και η οποία, ούτως ή άλλως, περιέχει πολλά «σκανδαλιστικά» και σκανδαλώδη στοιχεία, και καθώς είναι φυσικό, θα προτάξει, ασυνείδητα έστω, τις κάθε λογής μυθολογικές διαστάσεις και τον απόηχο με τον οποίο περιβάλλεται το έργο, και ο συγγραφέας του γενικότερα.

Λυπάμαι και χαίρομαι ταυτόχρονα που για τούτη την γκρινιάρικη, δική μου, εισαγωγή αφορμή στάθηκε μια έκδοση που θέλει και προσπαθεί να είναι φροντισμένη. Η καλή μετάφραση και η προσεγμένη τυπογραφία, που είναι ούτως ή άλλως ζητούμενα μιας καλής έκδοσης, το καλαίσθητο εξώφυλλο και το εκτενές εργοβιογραφικό σημείωμα, με τον τρόπο που παρατίθεται -δεν γνωρίζουμε ποιος το έχει συντάξει ή από πού, ποια έκδοση, έχουν αντληθεί οι σημειώσεις αυτές-, αποτελούν ανεπαρκή οδηγό σε σχέση με το συγγραφέα και το έργο του. Οχι πως είναι υποχρεωτικό όλες οι εκδόσεις να είναι ταυτόχρονα και οδηγός ανάγνωσης ή να είναι πλήρως σχολιασμένες. Ομως, στην περίπτωση αυτή θα προτιμούσαμε να έχουμε το πλήρες κείμενο ή ακόμα και την επιλογή από το πλήρες κείμενο, με τη μοναδική υποσημείωση ότι πρόκειται για επιλογή από μία έκδοση που ενώ εμφανίζεται ως προσεγμένη, αφήνει σημαντικά κενά, τα οποία είναι πιθανόν να δυσχεράνουν την ανάγνωση του έργου. Πρέπει να μάθουμε ως αναγνώστες να ζητούμε διευκρινίσεις, δεν ζητούμε -μόνον- ευταξία και ευπρέπεια, ζητούμε ακριβείς πληροφορίες, αυτό είναι όλο, και είναι σημαντικό.

Ειδικά για τον Σαντ, που όλοι τον ξέρουν και ελάχιστοι τον έχουν διαβάσει. Ολοι διατηρούν την εικόνα ενός συγγραφέα που έζησε βίο σκαμπρόζικο ή και ακόλαστο, κι όλοι αναρωτιούνται αν το όνομά του το οφείλει στο βίο και την πολιτεία του ή στο ίδιο του το έργο.

Αυτά ως προς την έκδοση, και επαναλαμβάνω πως χαίρομαι που μία προσεγμένη έκδοση δίνει την αφορμή γι' ανάλογες παρατηρήσεις.

Γιατί ο άνθρωπος αυτός, με την περιπετειώδη και επικίνδυνη ζωή -τα χρόνια που πέρασε στη φυλακή μόνο με του Μοντεχρήστου μπορούν να παραβληθούν- η ίδια η ταραγμένη εποχή στην οποία έζησε -η βασιλεία του Λουδοβίκου του 15ου, η Γαλλική Επανάσταση και το άσυλο της φυλακής τής Σαραντόν προσφέρουν μέχρι σήμερα άφθονο υλικό για μυθοποιητικές περιπλανήσεις- η παρανομία η οποία περιέβαλλε τη ζωή του και το έργο μέχρι πρόσφατα, πλάθουν κατά κάποιον τρόπο ένα πρόσωπο μυθικό.

Ετσι, μέσα σ' όλα αυτά ξεχνά κανείς ότι ο εν λόγω συγγραφέας πάσχισε σε όλη του τη ζωή ν' αποδείξει ότι ασχολείται με τα γράμματα, ότι είναι συγγραφέας μυθιστορημάτων και θεατρικών έργων, όπως, και όσο, οι σύγχρονοί του, Μαριβό και Regnard.

Η ιδέα για τα μυθιστορήματα, το δοκίμιο που προτάσσει ο Σαντ στα Εγκλήματα του Ερωτα και δημοσιεύτηκε μαζί με την πρώτη έκδοση του έργου, το 1800 από τον Masse, τον κατατάσσει σ' αυτούς που σήμερα ονομάζουμε θεωρητικούς του μυθιστορήματος. Με τον πρόλογο αυτόν ο Σαντ θέλει να διαψεύσει δημόσια τις φήμες που κυκλοφορούν ότι είναι ο συγγραφέας της Justine!

«Ποτέ δεν θα ζωγράφιζα το έγκλημα με άλλα χρώματα εκτός απ' αυτά της Κόλασης, θέλω ο κόσμος να το βλέπει γυμνό, να το φοβάται, να το σιχαθεί, και δεν γνωρίζω άλλον τρόπο γι' αυτό από το να το καταδείξουμε μέσα σ' όλη τη φρίκη που το χαρακτηρίζει. Φωτιά να πέσει να τους κάψει αυτούς που το προσφέρουν περιβαλλόμενο από τριαντάφυλλα! Η οπτική τους κάθε άλλο από αγνή είναι, και εγώ δεν θα τους αντιγράψω ποτέ. Ας μη μου αποδίδουν επομένως με τέτοια συστήματα στο μυαλό το μυθιστόρημα της Ζ... Ποτέ δεν κατασκεύασα τέτοιου είδους έργα και να 'ναι βέβαιοι ότι δεν θα κατασκευάσω ποτέ οτιδήποτε παρόμοιο».

Στη συνέχεια ο Σαντ παρουσιάζει έναν κατάλογο με τους μεγαλύτερους μυθιστοριογράφους της Ιστορίας, από τον Ηλιόδωρο μέχρι τον Μαριβό και τον Πρεβόστ. Αυτό που πραγματικά τον ενδιαφέρει είναι το στιλ και η μορφή και γι' αυτά μιλάει σ' αυτήν τη θεωρία του για το μυθιστόρημα...

«Ο άνθρωπος υπόκειται σε δύο αδυναμίες που οφείλονται στην ίδια του την ύπαρξη και ταυτόχρονα τη χαρακτηρίζουν. Παντού είναι αναγκασμένος να προσεύχεται και παντού να αγαπάει. Να ποια είναι η βάση όλων των μυθιστορημάτων». Ο Σαντ συναγάγει ότι η γέννηση του μυθιστορήματος έγινε στην Αίγυπτο, πρώτη χώρα που δημιούργησε θεούς, και μετά στην αρχαία Ελλάδα, η οποία αντικαθιστώντας τους θεούς με τους ήρωες περνάει από τη σφαίρα του φανταστικού στο ρεαλισμό.

Με επιστημοσύνη που ξαφνιάζει, κι αφού τονίσει την καθοριστική επίδραση των τροβαδούρων της επαρχίας στο ιταλικό μυθιστόρημα, ο Σαντ θεωρεί κορυφαίο όλων των μυθιστορημάτων τον Δον Κιχώτη του Θερβάντες. Και ανάμεσα στο ρεαλισμό των ηθογραφικών μυθιστορημάτων όπως τα είδε ο 18ος αιώνας και την ποιητική ή την «ευαισθησία»των ιπποτικών, καταλήγει σε μια ηθική θεωρία του μυθιστορήματος, που έρχεται σε αντίθεση με την καταδίκη του από τους Jansenistes. Το μυθιστόρημα πρέπει να δείχνει το Κακό, γιατί μόνον το Κακό είναι αληθινό. Και πέρα από τις διατυπώσεις του είδους: πρέπει να περιγράφουμε το Κακό μέσα σ' όλη του τη φρίκη για να το μισήσει ο αναγνώστης, ο Σαντ γνωρίζει πολύ καλά πως το Κακό ενδιαφέρει περισσότερο από καθετί άλλο. Οποία λογοτεχνική αδυναμία, παρατηρεί, αν ο Λοβλάς παντρευόταν στο τέλος ήρεμα και καλά την Κλαρίς. Τι φοβερό λάθος, το οποίο ο Richardson, χάρη στο ταλέντο του και την οξυδέρκεια του μυθιστοριογράφου, φρόντισε, ευτυχώς, να αποφύγει.

Στον Πρόλογο αυτόν ο Σαντ μας εκθέτει την ποιητική και την ηθική του. Με οξύνοια και χιούμορ που μας αιφνιδιάζουν. Είναι πράγματι λίγοι οι συγγραφείς που αναλύουν και ερμηνεύουν με τόση διαύγεια τα θεμέλια του ίδιου τους του έργου, τις αρχές που το διέπουν και τις φιλοδοξίες του.

Τα Εγκλήματα του Ερωτα περιέχουν όλα τα στοιχεία που συνιστούν τη μυθιστορηματική ιδέα του συγγραφέα τους: τόπος και χρόνος των αφηγημάτων του είναι το παντού και το πάντα: από τη Σουηδία των θρησκευτικών πολέμων ώς την Τοσκάνη της Αναγέννησης και τη Γαλλία του 18ου αιώνα! Το θέμα, παντού και πάντα το αδυσώπητο παιχνίδι ανάμεσα στο Καλό και το Κακό, το Κακό και την αθωότητα, οι αμέτρητες παγίδες που στήνει η μοίρα, ή οι κακοί άνθρωποι για να παγιδέψουν, να εγκλωβίσουν και να διαφθείρουν την αθωότητα... Η αφήγηση, κλασική και κομψή, μια γλώσσα με δαντελωτά υπονοούμενα και αποσιωπητικά...

Ο γαλλικός 18ος αιώνας, σκέφτομαι, και μαζί με την ακραία περίπτωση του Σαντ ο νους μου τρέχει στο γνωστότερό μας υποδόριο δηλητήριο του Μαριβό και του Λακλό, ο αιώνας των Φώτων και της Επανάστασης, χρειάστηκε να παγιδέψει ποικιλότροπα την «αρετή» και να απελευθερώσει την «κακία» για ν' αρχίσει να αρθρώνει το νεωτερικό του λόγο...



ΕΙΡΗΝΗ ΛΕΒΙΔΗ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 27/08/2004