Το θέατρο του Σάμπαθ ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΟ

Ο Σάμπαθ, ένας προικισμένος κουκλοπαίκτης στα 64 χρόνια του
χάνει την ερωμένη του και επηρεασμένος απ' τον θάνατό της
ξεκινάει για ένα ταξίδι στο παρελθόν, πολιορκημένος απ' τα
φαντάσματα, την τρέλα, σε μια διαδοχή κωμικοτραγικών
περιπετειών.





ΚΡΙΤΙΚΗ



«Το χάος είναι εύγευστο και χρήσιμο επίσης». Η φράση του αμερικανού συγγραφέα Ντόναλντ Μπαρθέλμ θα μπορούσε να βγαίνει από το στόμα της ερυθρόχρωμης απεικόνισης του ανδρός με το αινιγματικό χαμόγελο και το λάγνο βλέμμα που κοσμεί το εξώφυλλο της ελληνικής έκδοσης ενός από τα τελευταία μυθιστορήματα του Φίλιπ Ροθ. Γιατί αυτός φαίνεται να είναι ο στόχος ζωής του κεντρικού ήρωά του Μίκι Σάμπαθ: η ανατροπή κάθε είδους ευταξίας. Αλλά πού μπορεί να απευθύνεται αυτή η γεμάτη υπονοούμενα ματιά; «Το θέατρο του Σάμπαθ» μάς δίνει την απάντηση στην αμερικανική εκδοχή του, το εξώφυλλο της οποίας αποτελείται από δύο φύλλα. Η πρώτη σελίδα είναι ένα πλαίσιο που αποκαλύπτει την ίδια διαβολική φιγούρα ενώ ανοίγοντάς το ο αναγνώστης θα βρεθεί μπροστά σε μια εύστοχη σύνοψη του θέματος: υποκινητής και παραλήπτης αυτής της έντονης αναστάτωσης είναι μια γυναικεία φιγούρα που ανταποδίδει το κοίταγμα με την ανάλογη υπόσχεση.

Σύμφωνα με τον Μίλαν Κούντερα, «ο Φίλιπ Ροθ είναι ένας μεγάλος ιστορικός του αμερικανικού ερωτισμού». Πράγματι η θεματολογία της σεξουαλικής ελευθερίας συγκροτεί το γνώριμο μοτίβο των μυθιστορημάτων του δημοφιλούς αμερικανοεβραίου συγγραφέα. Στο εν λόγω βιβλίο οι περιγραφές γυμνασμάτων διαστροφής ξεπερνούν κάθε προσδοκία· εντύπωση που ενισχύεται από το γεγονός ότι αντικατοπτρίζουν τη νοσηρή φαντασία ενός 64χρονου. Παρ' όλα αυτά, το συγγραφικό εγχείρημα στέφεται από επιτυχία καθώς συνδυάζει το «πανηγυρικό εμβατήριο της χυδαιότητας» (η διατύπωση ανήκει σε έναν από τους ήρωες του βιβλίου) με την αποστομωτική, ειλικρινή παραδοχή του συγγραφέα (διά μέσου του στόματος του Μίκι Σάμπαθ) ότι «η σάτιρά μου είναι η αρρώστια μου».

Ο Φίλιπ Ροθ γεννήθηκε στο Νιου Τζέρσι των ΗΠΑ πριν από 65 χρόνια. Σπούδασε αγγλική φιλολογία στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου και το 1959 εξέδωσε το πρώτο βιβλίο του με τίτλο «Αντίο Κολόμπους» (μετάφραση Σώτη Τριανταφύλλου, εκδόσεις Πόλις, 1996), μια συλλογή διηγημάτων που σκιαγραφεί ­ και προοιωνίζεται ­ τη θεματολογία στην οποία θα μείνει πιστός κατά τη διάρκεια του ως σήμερα έργου του: κεντρική φιγούρα του ο άνδρας-παιδί με τις ερωτικές ανησυχίες, τα έντονα θρησκευτικά ερωτηματικά και την εσωτερική διάσπαση που προκαλείται από την αμερικανοεβραϊκή υπόστασή του.

Τα περισσότερα από τα 25 μυθιστορήματά του τοποθετούνται σε έναν άξονα ανάμεσα στη μυθοπλασία και στην αυτοβιογραφία, με κάποιο ποσοστό αμφιθυμίας: «Κι αν δεν καταλάβουν, τι πειράζει; Γράφω μυθιστορήματα και μου λένε ότι είναι αυτοβιογραφία, γράφω αυτοβιογραφία και μου λένε ότι είναι μυθιστόρημα. Αφού λοιπόν είμαι τόσο κουτός και αυτοί τόσο έξυπνοι, άσ' τους να αποφασίσουν εκείνοι τι είναι και τι δεν είναι» («Απάτη», μετάφραση Μαρία Αγγελίδου, εκδόσεις Χατζηνικολή, 1993).

Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν: το κλασικό «Portnoy's Complaint» του 1967 («Η νόσος του Πόρτνοϊ», μετάφραση Λένα Αλεξανδράκη, εκδόσεις Γράμματα, 1980), το «My life as a man» του 1970 («Η ζωή μου ως άνδρα», μετάφραση Αρτεμις Σταμπουλοπούλου, εκδόσεις Πόλις, 1996), όπου πρωτοεμφανίζεται ο Νάθαν Ζούγκερμαν, ο αιρετικός εβραίος διανοούμενος που αποτελεί τον εσωτερικό συνομιλητή του συγγραφέα και πρωταγωνιστεί στην τριλογία «The Ghost writer» (1870), «Zuckerman Unbound» (1981), «The Anatomy Lesson» (1983), όπως και στην αυτοβιογραφία του με τίτλο «The Facts: Α Novelist's Autobiography» (1988), και το πιο πρόσφατο «American Pastoral» του 1997.

Η υπόθεση του μυθιστορήματος «Το θέατρο του Σάμπαθ» περιστρέφεται γύρω από τη φιγούρα του αχαλίνωτου και κατά βάση μοναχικού ήρωά του. Ο Μίκι Σάμπαθ είναι ένας πρώην κουκλοπαίκτης, «ένας κοντός και βαρύς άντρας με άσπρα γένια, εντυπωσιακά πράσινα μάτια και πονεμένα από την αρθρίτιδα δάχτυλα». Ο θάνατος της ερωμένης του θα τον ταράξει και θα τον κάνει να ξεδιπλώσει παραληρηματικά ­ τόσο σε λόγο όσο και σε πράξεις ­ το παρελθόν του.

Στο πρόσωπό του Σάμπαθ συγκεντρώνονται τα στοιχεία που συγκροτούν την προσωπικότητα των προηγούμενων ηρώων του συγγραφέα: του νεαρού Νιλ Κλούγκμαν που στο «Αντίο Κολόμπους» ζητεί από τη φίλη του να φορέσει διάφραγμα για την απόλαυσή του, του Αλεξ Πόρτνοϊ, που αυτοϊκανοποιείται χρησιμοποιώντας τα εσώρουχα της αδελφής του ως αντίδραση στον συντηρητισμό της οικογένειάς του, του συγγραφέα-διανοουμένου Πίτερ Τάρνοπολ που στο «Η ζωή μου ως άντρα» γίνεται γνωστός ως διαφθορέας φοιτητριών κολεγίου.

Ο Σάμπαθ ζει με μόνο στόχο την απόλαυση, διεγείρεται με τα εσώρουχα της ανιψιάς, της ερωμένης του και της κόρης ενός παλιού φίλου του και εκδιώκεται από το πανεπιστήμιο μετά τη δημοσιοποίηση μιας απρεπούς τηλεφωνικής συνδιάλεξης που είχε με μια φοιτήτριά του. Φαντάζει σαν μια ανδρική φιγούρα που περιστοιχίζεται από ένα πλήθος γυναικείων φαντασμάτων: πρώην εξαφανισμένη σύζυγος, νυν αλκοολική σύζυγος, ασυγκράτητη ερωμένη που πεθαίνει από καρκίνο, 18χρονες κοπέλες-πρότυπα ερωτικής επιθυμίας, αυστηρή μητέρα που λειτουργεί σαν τη φωνή της εβραϊκής συνείδησής του.

«Μην είσαι υπερβολικά αυστηρός με τον Σάμπαθ, αναγνώστη» δικαιολογεί ο συγγραφέας τον ήρωά του σε κάποιο σημείο του βιβλίου. Ο άξονας του ζεύγους επιθυμίας-ενοχής που χαρακτήριζε τους προηγούμενους ήρωες του Ροθ τούς προσέδιδε αυτόματα και μια συμπαθητική χροιά. Γεγονός που δεν φαίνεται να ισχύει για τον 64χρονο ήρωα που περιφέρεται αμετανόητος ως αδηφάγο σεξομανές τέρας ενώ ταυτόχρονα καταφέρνει να αναδειχθεί σε γελοιογραφία του ίδιου του εαυτού του: σε κάποιο σημείο του βιβλίου παρατηρεί ότι έχει αποτύχει ακόμη και στην αποτυχία ενώ αλλού δηλώνει: «Είμαι αυτοκαταστροφικός όπως όλα τα άλλα που είμαι: ψευδοκαταστροφικός, δηλαδή».

Πού έγκειται όμως ο πυρήνας της δυστυχίας του; Η απάντηση ανιχνεύεται σε δύο εκδοχές-πρότυπα. Το ένα αποκρυσταλλώνεται στη φράση «το ύστατο βίτσιο των ακόλαστων ανθρώπων ήταν να γίνουν πιστοί» και το δεύτερο στη σκηνή της αποτυχημένης αυτοκτονίας του: «Και να μπορούσε να το κάνειO πώς να 'φευγε; Πού να πήγαινε; Ολα όσα μισούσε ήταν εδώ». Αδυνατώντας να αγαπήσει ακόμη και την κροάτισσα ερωμένη του, το μοναδικό πλάσμα που τον ξεπερνούσε σε λαγνεία (το αντάξιο θηλυκό ταίρι για τους ήρωες του Ροθ), κατασκευάζει έναν κόσμο μίσους και απέχθειας μέσα στον οποίο δύναται να επιβιώσει.

Ολα τα παραπάνω σφραγίζονται με την πικρή, ακραία σάτιρα του συγγραφέα ενώ έκδηλα είναι τα ψήγματα αντισημιτισμού και μισογυνισμού για τα οποία οι ήρωές του έχουν κατ' επανάληψη κατηγορηθεί. Φράσεις όπως «Θα μπορούσες να τηγανίσεις τους εβραίους αισθηματίες στο ίδιο τους το λάδι» ή διάλογοι όπως «Σε πειράζει να ακούσεις ένα καλαμπούρι που δεν είναι κολακευτικό για τις γυναίκες; Μα τι λες τώρα; Αυτά είναι τα μόνα που αντέχω» ενισχύουν προς αυτήν την κατεύθυνση.

Η ελληνική μετάφραση παρουσιάζει το εξής παράδοξο: ενώ επιτυγχάνει στην απόδοση όλων των παραπάνω χαρακτηριστικών, αποτυγχάνει σε λεπτομέρειες όπως η χρησιμοποίηση μη δόκιμων λέξεων (π.χ. «αποτύχης») ή εκφράσεων του τύπου «οι γραμμές του χειρογράφου... ήταν σχεδόν εντελώς αδιάβαστες».



ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 15-11-1998