Κείμενα για τη Θρησκεία ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΟ

Τι είναι ο αγνωστικισμός;
Ποιά είναι η ουσία της θρησκείας;
Έχει πράγματι συμβάλει η θρησκεία εποικοδομητικά στον πολιτισμό;
Είναι αντίθετες θρησκεία και επιστήμη;
Προάγει η θρησκεία την ηθική;
Αληθεύει ότι αν δεν υπήρχαν οι θρησκείες δεν θα υπήρχε ηθική;
Τι ρόλο έπαιξε η Εκκλησία στην ευρωπαϊκή ιστορία;
Τι οδηγό ζωής και ηθικής μπορεί να έχει ο αγνωστικιστής και ο άθεος;
Μπορεί να υπάρξει θρησκευτική συνείδηση εκτός Εκκλησίας;

Σε αυτά και άλλα σχετικά ερωτήματα απαντά ο Μπέρτραντ Ράσελ, ο φιλόσοφος που αναζητούσε τη βεβαιότητα και έλπισε ότι θα την βρει στην επιστήμη και στα μαθηματικά, μολονότι, καθώς ο ίδιος είπε κάποτε, « Το πρόβλημα είναι ότι μόνο οι βλάκες και οι φανατικοί είναι πάντα βέβαιοι, ενώ οι συνετοί έχουν πάντα αμφιβολίες».

Σε αυτή την επιλογή Κειμένων για τη θρησκεία, περιλαμβάνονται τα σπουδαιότερα από τα σχετικά άρθρα του Ράσελ (μεταξύ αυτών το διάσημο «Γιατί δεν είμαι χριστιανός»). Η προσέγγιση είναι πολύπλευρη και καλύπτει τη σχέση της θρησκείας με την φιλοσοφία, την επιστήμη, την ηθική και την ιστορία.

Τα κείμενα είναι ιδιαίτερα επίκαιρα σήμερα, με την έντονη παρουσία στην παγκόσμια σκηνή του θρησκευτικού φονταμενταλισμού, μουσουλμανικού αλλά και χριστιανικού.


ΚΡΙΤΙΚΗ

Ποιος ξέρει άραγε τι θα σκεφτόταν σήμερα, με τον θρησκευτικό φανατισμό και τη μισαλλοδοξία να αναδεικνύονται ξανά σε ρυθμιστές της Ιστορίας, ο Μπέρτραντ Ράσελ, ο φιλόσοφος, ο μαθηματικός, ο ιστορικός, ο φιλελεύθερος στοχαστής που τόσo πολλά επένδυσε στις κατευναστικές δυνάμεις του Λόγου; Ισως ανασκεύαζε ορισμένες από τις πλέον ακραίες θέσεις του ενάντια στη θρησκεία· ίσως έβλεπε σε αυτήν ένα «αναγκαίο κακό» με το οποίο είναι καταδικασμένη να συνυπάρξει η ανθρωπότητα· ίσως πάλι απαντούσε με μια φράση ενδεικτική του ιδιότυπου αγνωστικισμού του και της απογοήτευσής του από το ανθρώπινο είδος, όπως η ακόλουθη: «Δεν γνωρίζω αν ο κόσμος δημιουργήθηκε από μια θεότητα αλλά, αν πράγματι είναι έτσι, δεν μπορώ να θεωρήσω τον άνθρωπο αποκορύφωμα της δημιουργίας και ειλικρινά ελπίζω ότι σε μια άλλη γωνιά του Σύμπαντος υπάρχουν όντα πιο νοήμονα, πιο ελεήμονα και λιγότερο επηρμένα».

Γόνος άγγλων αριστοκρατών και πολιτικών, ο Ράσελ γεννήθηκε το 1872 στην Ουαλλία. Εζησε σχεδόν έναν ολόκληρο αιώνα (πέθανε το 1970), στη διάρκεια του οποίου είδε τις ελπίδες της γενιάς του για έναν ορθολογικά οργανωμένο κόσμο να χάνονται μέσα στα απέραντα σφαγεία των δύο παγκοσμίων πολέμων, τον ολοκληρωτισμό να εμφανίζεται με καινούργιο πρόσωπο, την απειλή του πυρηνικού ολοκαυτώματος να επικρέμαται πάνω από την ανθρωπότητα. Κατά τη μακρά αυτή διαδρομή το ζήτημα της θρησκείας, της σχέσης της με την επιστήμη, τη φιλοσοφία, την κοινωνία και τον πολιτισμό, δεν έπαψε στιγμή να τον απασχολεί και να τον ερεθίζει. Το παρόν βιβλίο αποτελεί μια ιδιαίτερα προσεγμένη και μελετημένη επιλογή από ένα τεράστιο corpus σχετικών κειμένων, και καλύπτει ένα ευρύ φάσμα των απόψεων του Ράσελ για τη θρησκεία. Διαβάζοντας σήμερα αυτά τα κείμενα, γραμμένα από το 1900 ως και λίγο πριν από το τέλος της ζωής του, υπάρχουν σίγουρα στιγμές που ίσως αισθανθεί κανείς ότι, προκειμένου η πολεμική του να είναι οξύτερη, ο Ράσελ κάνει ορισμένες εκπτώσεις στην ανάλυσή του. Κάποια ερωτήματα επίσης ίσως φαντάζουν σήμερα λιγάκι απλουστευτικά, πρέπει ωστόσο να έχει κανείς κατά νου ότι συχνά πρόθεσή του ήταν να παρέμβει στον δημόσιο διάλογο και οι απόψεις του να επηρεάσουν πλατιά στρώματα του πληθυσμού. Οπως και να έχει, παραμένει ιδιαίτερα απολαυστικό, αν όχι ψυχωφελές, ειδικά στις μέρες μας που όλα έχουν γίνει τόσο θολά, να ξαναδιαβάζει κανείς κείμενα διαυγή και προγραμματικά φιλελεύθερα, όπως τα Εχει πράγματι συμβάλει η θρησκεία εποικοδομητικά στον πολιτισμό; ή Γιατί δεν είμαι χριστιανός ή Τι είναι ένας αγνωστικιστής, καθώς και κείμενα πιο απαιτητικά, όπως το Μυστικισμός και λογική.

Οπως επισημαίνουν οι δύο επιμελητές της παρούσας έκδοσης Λούις Γκρίνσπαν και Στέφαν Αντερσον, οι απόψεις του Ράσελ για τη θρησκεία πέρασαν από διάφορες φάσεις, από πιο ριζοσπαστικές και απαξιωτικές ως πιο συμφιλιωτικές. Σε κάθε περίπτωση, ακόμη και πίσω από τα πλέον μαχητικά κείμενά του, έχει κανείς την αίσθηση ότι υποβόσκει η διαρκής αναζήτηση μιας πιο ενορατικής συναίσθησης του κόσμου, ότι ένα ματαιωμένο και ανέστιο θρησκευτικό συναίσθημα γυρεύει να εκφραστεί, να βρει τόπο να θεμελιωθεί υπό την ολοκληρωτική επέλαση του τεχνικού πολιτισμού. Βέβαια σε στοχαστές του μεγέθους του Ράσελ οι αντιφάσεις, αντί να το δυναμιτίζουν, στην πραγματικότητα εμπλουτίζουν το έργο του, το διανοίγουν σε καινούργιες αναγνώσεις, σαν και αυτές στις οποίες μας καλεί ετούτη η καλά επιμελημένη και σχολιασμένη έκδοση. Η μετάφραση στα ελληνικά, διά χειρός Αρη Μπερλή, διασώζει όλες τις αποχρώσεις ενός πνεύματος τολμηρού και ασυμβίβαστου.

Κώστας Κατσουλάρης (συγγραφέας)
Το ΒΗΜΑ, 03/09/2006