Εισαγωγή στα σύγχρονα κοινωνικά κινήματα

Τα τελευταία χρόνια η συζήτηση γύρω από τα κοινωνικά κινήματα έχει αναπτυχθεί παράλληλα με τη συζήτηση για την παγκοσμιοποίηση. Μέσα από τη συζήτηση αυτή φαίνεται ότι τα σημερινά κοινωνικά κινήματα είναι όντως σε θέση να αντισταθούν σε εκείνες τις οικονομικές και κοινωνικές πολιτικές που συνιστούν στις πιο επαχθείς πλευρές της διαδικασίας παγκοσμιοποίησης για τις περισσότερο αποκλεισμένες κοινωνικές ομάδες. Ταυτόχρονα, όμως, τα κινήματα αυτά αρχίζουν να επεξεργάζονται έναν θετικό λόγο στο πλαίσιο της πολύπλοκης πραγματικότητας αυτής της διαδικασίας, αναζητώντας μέσα από δυσκολίες και, ενίοτε, μέσα από αγκυλώσεις του παρελθόντος να διατυπώσουν προτάσεις συγκεκριμένων πολιτικών για μια παγκοσμιοποίηση 'εναλλακτική' ως προς το πολιτικά κυρίαρχο πρότυπο της νεοφιλελεύθερης συναίνεσης.[...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο λόγος για τα κοινωνικά κινήματα, και ιδιαίτερα τα σύγχρονα, όπως αυτό της εναλλακτικής παγκοσμιοποίησης ή «αντι-παγκοσμιοποίησης» αντιμετωπίζει, συχνά, δύο συγκεκριμένα προβλήματα: να διολισθήσει σε δραματοποιημένες περιγραφές αποσπασματικών επεισοδίων συλλογικής δράσης που απασχολούν θορυβωδώς την επικαιρότητα των Μέσων, ή να γίνει θολός ιδεολογικός διάκοσμος για πολιτικές ρητορικές που αναζητούν, εναγωνίως, νέες κοινωνικές αναφορές;

Μπορεί, εν τούτοις, να αποφύγει κανείς αυτή τη διπλή παγίδα και να αντισταθεί, αποτελεσματικά, στο λυρικό περιγραφισμό και στις αμήχανες ιδεολογικές επικαλύψεις αν συνδυάσει τα αναλυτικά εργαλεία της κοινωνικής επιστήμης με μια αξιολογική θέαση που δεν προσποιείται πλήρη αμεροληψία ως προς το αντικείμενό της. Σε τούτη την περίπτωση, η έρευνα είναι σε θέση να προσφέρει μια γνώση του σύνθετου πεδίου στο οποίο τοποθετούνται τα κοινωνικά κινήματα, μια επαρκή χαρτογράφηση των υποκειμενικών και αντικειμενικών στιγμών που καθιστούν το φαινόμενο άξιο προσοχής. Αυτό νομίζω ότι επιτυγχάνεται, σε πολύ μεγάλο βαθμό, στο πρόσφατο βιβλίο του Μιχάλη Ψημίτη, που τιτλοφορείται απλά «Εισαγωγή στα σύγχρονα κοινωνικά κινήματα».



Συνθετική θεωρία



Θα σταθώ, ενδεικτικά, σε κάποια σημεία που καθιστούν σημαντική αυτή την εργασία. Πρόκειται, αν δεν κάνω λάθος, για μια πρώτη ελληνική συνθετική θεώρηση των κοινωνικών κινημάτων. Αν και στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου παρουσιάζονται οι κυριότερες θεωρίες της συλλογικής δράσης, τα υπόλοιπα τέσσερα κεφάλαια αφιερώνονται αποκλειστικά σε ζητήματα που αναδεικνύει η πολύπλευρη μελέτη των κοινωνικών κινημάτων. Προσεγγίζονται διεξοδικά οι δομικές συνθήκες και οι πολιτικές ευκαιρίες στις σύγχρονες κοινωνίες, το ζήτημα της συλλογικής παραγωγής αξιών και των μοντέλων πολυπολιτισμικότητας και ακόμα, οι οργανωτικές μορφές και τα ρεπερτόρια δράσης των κοινωνικών κινημάτων. Ο συγγραφέας φροντίζει να ανασυνθέσει μείζονα επιχειρήματα και διακριτές υποθέσεις αρδεύοντας από την πλούσια προβληματική για το θέμα, τόσο από την αγγλοσαξονική όσο και από τη γαλλική και ιταλική βιβλιογραφία. Το ενδιαφέρον ωστόσο είναι ότι η ανακατασκευή των διαφόρων ερμηνευτικών μοντέλων για τα κοινωνικά κινήματα δεν γίνεται με όρους πιστής αναμετάδοσης πληροφοριών και παράθεσης ορισμών ή παραδειγμάτων. Το βιβλίο παρουσιάζει έντιμα τους όρους της διεθνούς συζήτησης μέσα και έξω από το χώρο της κοινωνικής επιστήμης, αλλά αυτό το κάνει μέσα από ένα συγκεκριμένο κοινωνιολογικό βλέμμα στις σύγχρονες κοινωνικές-πολιτισμικές πραγματικότητες. Για το βλέμμα αυτό, το νήμα που μπορεί να μας βοηθήσει στην κατανόηση των σύγχρονων κοινωνικών κινημάτων είναι η σχέση μεταξύ εργαλειακής και συμβολικής διάστασης ή αλλιώς, μεταξύ του κοινωνικοπολιτικού και του πολιτισμικού περιεχομένου των κινηματικών πρακτικών. Ο Ψημίτης επιχειρεί να θέσει τις οργανωτικές, πολιτικές και βιωματικές πτυχές της δράσης των κοινωνικών κινημάτων και των υποκειμένων τους σε προφανή απόσταση από δύο συγκεκριμένα σενάρια. Πρώτον, από το σενάριο μιας ακραίας μετανεωτερικότητας, για την οποία δεν απομένει κανένα ζωτικό περιθώριο για πολιτικές των αξιών στη βάση της ενεργοποίησης συλλογικών δράσεων μετασχηματισμού των δομών του κόσμου. Και, δεύτερον, με το σενάριο που θεωρεί τα σύγχρονα κινήματα είτε συμπληρωματικούς και «δεύτερους» παίκτες στη συμβατική αρένα των εξουσιαστικών διαπραγματεύσεων (φιλελεύθερες αναγνώσεις) είτε εμπλουτισμένες εκδοχές των αγώνων της κοινωνικής-ταξικής χειραφέτησης (νεομαρξιστικές αναγνώσεις).

Το νόημα της διαφωνίας με τις παραπάνω προοπτικές πρέπει ωστόσο να τοποθετηθεί σε μια συγκεκριμένη θετική προοπτική. Ο Ψημίτης αναγνωρίζει τους μετασχηματισμούς που επιφέρει στους υποκειμενικούς κόσμους και στα θεσμικά συστήματα η μετανεωτερική εποχή και καλεί τον αναγνώστη να λάβει στα σοβαρά το μείζον, κατ' αυτόν, πρόβλημα της εποχής μας: το πρόβλημα της συγκρότησης συλλογικών ταυτοτήτων σε συνθήκες όπου η εξατομίκευση και η εξασθένιση των παραδοσιακών συμβολικών συστημάτων έχει έναν αμφίσημο χαρακτήρα. Είναι μια εξατομίκευση που θέτει ασφαλώς σε δοκιμασία τα μεταφυσικά θεμέλια της συλλογικής δέσμευσης σε έναν γενικό υπερατομικό σκοπό, αλλά συγχρόνως και κοιτίδα νέων θεμιτών ενδιαφερόντων και ευαισθησιών. Για το συγγραφέα τα κινήματα δεν είναι απλώς και μόνον φορείς μιας νέας πολιτικής ατζέντας· συνιστούν περισσότερο τόπους μετασχηματισμού των ίδιων των δρώντων σε αυτά, πεδία πρακτικής εκμάθησης νέων δεξιοτήτων για οργάνωση, συνομιλία, έμπρακτη αλληλεγγύη και συνεννόηση μεταξύ διαφορετικών σχεδίων ζωής. Θα έλεγε κανείς ότι τα κινήματα αποτελούν για το συγγραφέα κάτι πολύ περισσότερο από παράγοντες «εκπολιτισμού» της φιλελεύθερης αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας ή εργαλεία ενός αντι-νεοφιλελεύθερου μετωπικού ριζοσπαστισμού: επινοούν νέους κοινωνικούς δεσμούς και είναι ικανά, υπό όρους, να προσδώσουν θετικές νοηματικές πλαισιώσεις στις υλικές και αξιακές διεκδικήσεις των συγχρόνων. Από αυτή την άποψη, μπορεί κανείς να κατανοήσει και το θυμικό τόνο που διατρέχει το συγκεκριμένο βιβλίο. Πρόκειται για ένα πνεύμα ήπιας αισιοδοξίας ή, για να δανειστούμε τον όρο του John Dewey, ένα στοίχημα «κοινωνικής ελπίδας». Το ότι η παρουσία των κινημάτων δεν στοχεύει σε «απλές δυαδικότητες» και δεν μπορεί να ερμηνευθεί με δογματικά αντιθετικούς όρους, συνιστά για το συγγραφέα ένα υποσχετικό γεγονός. Το ίδιο φαίνεται να πιστεύει και για ένα στιλ στράτευσης (αν και ο ίδιος θα αντιπαθούσε τη λέξη) που αφήνει πολλά περιθώρια επιλεκτικότητας, ατομικής αυτονομίας και αυτοδιάθεσης, ενδεχομένως εις βάρος μιας παραδοσιακής αντίληψης για την πολιτική αποτελεσματικότητα. Από τη στιγμή που τα κινήματα «εκτός από συλλογικές δράσεις είναι και βιωματικοί χώροι» (σ. 444) δεν πρέπει κανείς να περιμένει ότι θα απουσιάζουν από αυτά φαινόμενα ιδιοτελούς καιροσκοπισμού, εξουσιαστικών ανισοτήτων και εκφυλιστικών σχέσεων: η εξιδανίκευση του κινηματικού -σε αντιπαράθεση λ.χ. με τις γνωστές κομματικές και συνδικαλιστικές πρακτικές- είναι ξένη στο συγγραφέα, παρά την ερμηνευτική συμπάθεια που τον διακρίνει για το αντικείμενό του.

Μπορεί να έχει κανείς αρκετές αντιρρήσεις για επιμέρους τοποθετήσεις που συναντά στο συγκεκριμένο βιβλίο. Για παράδειγμα, ένα ερώτημα είναι πόσο χώρο καταλαμβάνουν εν τέλει οι πράξεις των κοινωνικών κινημάτων ή ποια πραγματική εμβέλεια έχουν σε συγκυρίες που η αποπολιτικοποίηση και η ανασφαλής αποστράτευση είναι ο κανόνας και η συλλογική δράση περιορίζεται, κυρίως, στην προάσπιση ειδικών συμφερόντων και κρατικών-κοινωνικών συμβολαίων. Το να υποτιμούμε επίσης τις μηδενιστικές συνέπειες που έχει μια ορισμένη μεταμοντέρνα κουλτούρα στη συλλογική δράση και στη διαμόρφωση βούλησης είναι επίσης ένα καίριο ζήτημα. Οσο η αντήχηση των κοινωνικών κινημάτων είναι ασθενής και η διείσδυσή τους στους στρατηγικούς προσανατολισμούς των σύγχρονων μοντέλων διακυβέρνησης παραμένει περιορισμένη, άνιση ή διφορούμενη, οι απορίες και ο σκεπτικισμός είναι λογικό να πολλαπλασιάζονται.

Ο συγγραφέας, θεραπεύοντας μια συγκεκριμένη κοινωνιολογία της δράσης που αποδίδει έμφαση στους συμβολικούς και πολιτισμικούς πόρους, επιχειρεί να απαντήσει και στις παραπάνω απορίες. Δεν έχει τόσο σημασία το αν πείθει σε όλα του τα επιχειρήματα ή αν ικανοποιεί τις πολιτικές αποφάσεις και τις φιλοσοφικές προδιαθέσεις των αναγνωστών του. Σημασία έχει ότι καταθέτει έναν περιεκτικό και δημιουργικό στοχασμό για ζητήματα που πρέπει να ενδιαφέρουν και να συγκινούν κάθε ενεργό πολίτη που δεν επαναπαύεται στη θρηνητική ή κυνική απαξίωση της εποχής μας.



ΝΙΚΟΛΑΣ Α. ΣΕΒΑΣΤΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/04/2006