Το εμπόλεμο Βυζάντιο

Στη συνείδηση των ανθρώπων της βυζαντινής κοινωνίας από πολύ νωρίς είχε παγιωθεί η αντίληψη ότι ο πόλεμος αποτελούσε το κυρίαρχο στοιχείο της πολιτικής φιλοσοφίας των ηγετικών τους τάξεων. «Πόλεμος δε και βασιλεία τα μέγιστα των εν ανθρώποις απάντων ωμολόγηται είναι» διακηρύσσει ο μεγάλος ιστορικός της αυλής του Ιουστινιανού Α' Προκόπιος στο Υπέρ των Πολέμων έργο του.


Στα αναρίθμητα πολεμικά γεγονότα της βυζαντινής χιλιετίας έχουν αφιερωθεί ως σήμερα πολυάριθμα βιβλία και μελέτες. Πολλά ακόμη έχουν γραφτεί για τις στρατιωτικές και ναυτικές δυνάμεις της αυτοκρατορίας, για την ιεραρχία και την οργάνωσή τους, για την τροφοδοσία και τον εξοπλισμό τους. Λίγα όμως είναι γνωστά για την τεχνική του ίδιου του πολέμου ή της αποφυγής του, για τη δράση των ενόπλων δυνάμεων του Βυζαντίου, την ώρα που επιτελούσαν ή ετοιμάζονταν να επιτελέσουν το υψηλό τους καθήκον, ακόμη για πρακτικές και συμπεριφορές που εφαρμόζονταν στη διάρκεια της μάχης.


Στη διεθνή συνάντηση που έλαβε χώρα στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν τον Μάρτιο του 1996 με την ευθύνη του Ινστιτούτου Βυζαντινών Ερευνών του ΕΙΕ, καταξιωμένοι επιστήμονες της διεθνούς βυζαντινολογίας έθεσαν ερωτήματα και συζήτησαν ζητήματα που σχετίζονται με το εμπόλεμο Βυζάντιο την περίοδο της μεγίστης ακμής του (9ος - 12ος αι.), ξεδιπλώνοντας άγνωστες, ώς σήμερα, πτυχές του.


Τα αποτελέσματα αυτών των συζητήσεων και η κατάθεση των προσωπικών απόψεων 14 διαπρεπών βυζαντινολόγων ­ελλήνων και ξένων­ δημοσιεύθηκαν στον παρόντα σύμμεικτο τόμο, ο οποίος αναμφισβήτητα αποτελεί σημαντική συμβολή στην προώθηση της βυζαντινής ιστορικής επιστήμης.


Η συγκριτική μελέτη ιστορικών κειμένων, στρατιωτικών εγχειριδίων, νομικών πηγών, Ομιλιών και Επιστολών της βυζαντινής γραμματολογίας της Μέσης κυρίως βυζαντινής εποχής οδήγησε τους συγγραφείς του τόμου στην αναθεώρηση και την αποκατάσταση παρεξηγημένων ως τώρα ζητημάτων και στην αποκάλυψη άλλων, αθέατων πλευρών της βυζαντινής πολεμολογίας. Θέματα όπως η μετάβαση από τον θεσμό του «στρατιωτικού κτήματος» σε εκείνον της πρόνοιας (Ρ. Magdalino), η αλλαγή των δομών στην οργάνωση και υποστήριξη ενός εκστρατευτικού σώματος (J. Haldon) και οι καινοτομίες στις πολιορκητικές πρακτικές των Βυζαντινών κατά τον 10ο αι. (D. Sullivan) προσλαμβάνουν στην παρούσα έκδοση νέες διαστάσεις αφού οι συγγραφείς τους αναθεωρούν ή ανατρέπουν τις ως σήμερα επικρατούσες για αυτά απόψεις.


Οι καθημερινές συγκρούσεις των Βυζαντινών με τους Αραβες στα αραβοβυζαντινά σύνορα (G. Dagron) και στην Κριμαία με λαούς του Βορρά (C. Zuckermann) οδήγησαν όχι μόνο στην εξοικείωση των αντιπάλων με τον ίδιο τον πόλεμο, αλλά και στη δημιουργία εξαιρετικών συνθηκών επικοινωνίας των εμπολέμων, στο πλαίσιο της οποίας οι τελευταίοι εκδήλωναν μια πρωτόγνωρη πολιτική και κοινωνική μεταξύ τους συμπεριφορά.


Η στρατιωτική ορολογία που χρησιμοποιεί στο έργο του ο Νικήτας Χωνιάτης (+ Α. Kazhdan) αντικατοπτρίζει ως ένα βαθμό την πολιτική ιδεολογία του βυζαντινού ιστοριογράφου και τις απόψεις του γύρω από τον πόλεμο και την ειρήνη. Η εμβριθής μελέτη του παραπάνω θέματος από τον εκλιπόντα διακεκριμένο βυζαντινολόγο θα μπορούσε να δώσει το έναυσμα σε μια περαιτέρω συγκριτική μελέτη της στρατιωτικής ορολογίας που ενυπάρχει στα κείμενα προγενεστέρων και μεταγενεστέρων του Χωνιάτη ιστορικών. Η επιθεώρηση των βυζαντινών ενόπλων δυνάμεων πριν από την εκστρατεία, την εποχή των λεγόμενων στρατιωτικών αυτοκρατόρων (Τ. Λουγγής), η θεωρητική και πρακτική πλευρά της πολεμικής τακτικής των Βυζαντινών, όπως προκύπτει από τη συγκριτική μελέτη των Στρατηγικών και των ιστορικών πηγών (Τ. Κόλιας) και η συμπεριφορά των στρατιωτών στο πεδίο της μάχης (G. Dennis) αποτελούν ζητήματα καινούργια για τη σύγχρονη βυζαντινή ιστοριογραφία και εντάσσονται απόλυτα στο θεματικό πλαίσιο του Συμποσίου.


Οι στρατιωτικές ναυτικές πληροφορίες που συνέλεγαν στα λιμάνια της Μεσογείου επίσημοι και ανεπίσημοι πράκτορες και κατάσκοποι κατά τους αραβοβυζαντινούς ναυτικούς πολέμους (Β. Χρηστίδης) άλλαζαν συχνά τα σχέδια των εμπολέμων, ενώ η σωστή αξιοποίησή τους από την ενδιαφερόμενη πλευρά προσδιόριζε, πολλές φορές, το αποτέλεσμα των πολεμικών ναυτικών επιχειρήσεων.


Η ενασχόληση ωστόσο των επιστημόνων που μετέχουν στον τόμο δεν περιορίζεται στη διερεύνηση των πρακτικών μόνο πλευρών του πολέμου. Ορισμένοι από αυτούς επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους σε θεωρητικά ζητήματα και απαντούν σε καίρια ερωτήματα που θέτει η σύγχρονη βυζαντινή ιστοριογραφία.


Υπήρξε, για παράδειγμα, νομικό πλαίσιο και σε ποιον βαθμό ίσχυε το δίκαιον του πολέμου την εποχή της μεγάλης βυζαντινής εποποιίας; (Ευ. Χρυσός). Ποιο ήταν το ιδεολογικό και θεωρητικό υπόβαθρο στο οποίο οι Βυζαντινοί στήριξαν τις πολεμικές τους επιχειρήσεις, την εποχή μάλιστα που ο πόλεμος αποτελούσε το κυρίαρχο στοιχείο της ζωής στο Βυζάντιο; (Αθηνά Κόλια). Ποιο είναι το πραγματικό περιεχόμενο χαρακτηρισμών όπως καλός ή κακός στρατιώτης, γενναίος ή δειλός στρατηγός που οι βυζαντινοί ιστοριογράφοι του 11ου και 12ου αι. αποδίδουν συχνά σε αρχηγούς-πρωταγωνιστές μιας μάχης ή σε απλούς πολεμιστές; (Τριανταφυλλίτσα Μανιάτη - Κοκκίνη).


Και ακόμη, ο πόλεμος αποτελούσε πράγματι τη μόνη επιλογή των Βυζαντινών στην αντιμετώπιση των πολυάριθμων εχθρών που απειλούσαν την αυτοκρατορία τους; Η απάντηση στο συγκεκριμένο ερώτημα βρίσκεται στην τελευταία εργασία του τόμου, στην οποία ο συγγραφέας της (Ν. Οικονομίδης) αποκαλύπτει, θα λέγαμε, την άλλη όψη του νομίσματος· εκείνη δηλαδή της με όποιον τρόπο ή μέσο αποφυγής του ανοικτού πολέμου, όπως οι συγγραφείς των Στρατηγικών και οι διανοητές - αυτοκράτορες του 9ου και 10ου αιώνα συμβούλευαν συχνά, μέσα από τα κείμενά τους, τους ενδιαφερομένους. Το όπλο του χρήματος, για παράδειγμα, και δη του περιζήτητου διεθνώς βυζαντινού solidus, απέτρεψε πολλές φορές πολυδάπανες και αβέβαιες για την έκβασή τους εκστρατείες και διέσωσε την ειρήνη. Η χρήση του από τους αυτοκράτορες της μακεδονικής δυναστείας αποτέλεσε την πιο συμφέρουσα λογική επιλογή.


Διαπιστώνεται λοιπόν μέσα από τις σελίδες αυτού του πολύτιμου για την ιστορική επιστήμη τόμου ότι οι άνθρωποι της Μέσης βυζαντινής εποχής είχαν αναγάγει την τέχνη του πολέμου και τους μηχανισμούς της αποτροπής του σε υψηλή πολιτική και πνευματική δραστηριότητα.


Η κυρία Σοφία Πατούρα είναι ιστορικός-ερευνήτρια του Ινστιτούτου Βυζαντινών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.

ΣΟΦΙΑ ΠΑΤΟΥΡΑ, ΤΟ ΒΗΜΑ, 25-01-1998