Η επιστροφή των λύκων

Οι ασσύμετροι, από αέρος, εξ αποστάσεως και "χειρουργικής ακρίβειας", προληπτικοί πόλεμοι συντομογραφούν ανεξίτηλες καινοτομίες της ύστερης νεωτερικότητας. Αποτυπώνουν νέες τεχνολογικές, πολιτικές και ιδεολογικές συγχωνεύσεις αλλά και αντιφάσεις ανάμεσα στην πολιτική και στην εξαφάνιση του θανάτου. Σημαδεύουν με καινούριες χαραγματιές και ρηγματώσεις το πολιτικό τοπίο των συλλογικών στάσεων και ευαισθησιών απέναντι στο θάνατο.
Δυσχεραίνουν το καθημερινό νεωτερικό εγχείρημα να ζούμε μαζί του "σαν να μην υπάρχει" για μας. Οι πόλεμοι αυτοί, πραγματική επανάσταση "in military affairs" που προοικονομεί την πολεμική έκβαση, αποτελούν τομή στην παγερή ιστορία των πολιτικών του θανάτου. Δεν περιλαμβάνουν πια "ήρωες" και "μάρτυρες" στην πλευρά των ισχυρών και πολιτισμένων Δυτικών, πρώτα απ'όλα των Αμερικανών. Εμπνέονται απο την ακραία διχοτόμηση του θανάτου.

Ο διχασμός αυτός είναι αυτονόητο συμφραζόμενο όλων των πολέμων. Ποτέ άλλοτε, όμως, σε πολεμικές αναμετρήσεις δεν αντιπαρατέθηκε με τόσο απόλυτους όρους ο αναβαθμισμένος θάνατος του Εμείς στον υποβαθμισμένο θάνατο του εχθρού. Ποτέ άλλοτε δεν ήταν τόσο μονόπλευρες οι ευαισθησίες απέναντι στο θάνατο. Μόνο τα ολοκαυτώματα και οι γενοκτονίες τόσο ακραίες διχοτομήσεις του θανάτου.







ΚΡΙΤΙΚΗ



Εκείνο που καθιστά το «Λεβιάθαν» κείμενο-σταθμό στην ιστορία της νεότερης πολιτικής σκέψης είναι ότι αναδεικνύει τη συμβατικότητα των πολιτικών ρυθμίσεων της σύγχρονης εποχής στο υπόβαθρο μιας θεμελιώδους θνητότητας και αταξίας. Στο επιχείρημα του Χομπς η αταξία και ο θάνατος έχουν διττή λειτουργία: προβάλλουν την ενδεχομενικότητα των κοινωνικών θεσμίσεων, και άρα τη δυνατότητα ελεύθερων επιλογών, αλλά και επικαθορίζουν φοβικά τις αποφάσεις του λόγου. Ετσι ο Χομπς νομιμοποιεί την απόλυτη εξουσία του μονάρχη ως προϋπόθεση για την εδραίωση μιας ασφαλούς κοινωνικής τάξης.

Η ιδιαίτερη αξία της μελέτης του Γιώργου Πάσχου Η επιστροφή των λύκων έγκειται ακριβώς στο ότι ανασταίνει αυτή τη ζωτική προβληματική και την αναδιατυπώνει στα ιστορικά συμφραζόμενα των αρχών του 21ου αιώνα. Επισκοπεί τα γνωρίσματα των παγκοσμιοποιημένων πολιτικών της βίας και του τρόμου. Ιχνηλατεί τις τάσεις που εκτρέφουν τη διεθνή δυναμική της «επιστροφής των λύκων», δηλαδή του φάσματος του συλλογικού θανάτου και της γενικευμένης ανασφάλειας. Και επεξεργάζεται εκ νέου τη σχέση ανάμεσα στην εμπειρία και τις φαντασιώσεις του θανάτου, από τη μια, και τις διαδρομές της πολιτικής, από την άλλη. Οι ίδιοι οι όροι οργάνωσης αυτής της πολιτικής θεώρησης είναι εξαιρετικά σημαντικοί. Πρώτον, γιατί μας υπενθυμίζουν ότι η πολιτική ρυθμίζεται από τη στάση των κοινωνιών προς το θάνατο, μια στάση που είναι σήμερα καθοριστική όσο ποτέ, αλλά την οποία δεν στοχαζόμαστε πλέον συνειδητά, υπό το βάρος της δεσπόζουσας κοινωνικής ροπής προς τη λήθη του θανάτου. Είναι ανάγκη, λοιπόν, να ξανασκεφτούμε τη ζεύξη θανάτου και ζωής, θανάτου και πολιτικής, και ενδεχομένως να διαμορφώσουμε ένα νέο τρόπο να πεθαίνουμε και να ζούμε -αν θέλουμε να διατηρήσουμε ζωντανές τις δημοκρατικές μας ελευθερίες. Δεύτερον, γιατί η βία και ο πόλεμος έχουν σήμερα μετασχηματισθεί ριζικά, πυροδοτώντας πολιτικές εξελίξεις τις οποίες δεν θα μπορέσουμε να υποτάξουμε σε δημοκρατικές διαδικασίες και αξίες, αν δεν κατανοήσουμε τις νέες μορφές βίας, θανάτου και αταξίας και τις τροπικότητες της διαπλοκής τους με τις νέες μορφές πολιτικής.

Ο Πάσχος διερευνά ορισμένους καίριους παράγοντες που επαναφέρουν τους λύκους στο προσκήνιο της μεταδιπολικής εποχής: το μονομερή και στρατοκρατικό ηγεμονισμό των ΗΠΑ, τη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση, που πιστεύει πάνω απ' όλα στη θρησκεία της αγοράς και περιθωριοποιεί τα μέσα της πολιτικής και την ανάγκη πολιτικών ρυθμίσεων, τους νέους ενδοκρατικούς πολέμους σε εξαρθρωμένες κρατικές δομές της Περιφέρειας, και τις νέες εκδοχές και δυνατότητες της διεθνούς τρομοκρατίας. Οι δυνάμεις αυτές υπέθαλψαν μια μετανεωτερική σύγχυση των ορίων και των διαχωρισμών που το βιβλίο χαρτογραφεί διεξοδικά, αναλύοντας τόσο θεωρίες (Μακιαβέλι, Κλαούζεβιτς, σύγχρονες ερμηνείες του πολέμου και της τρομοκρατίας κ.ά.) όσο και γεγονότα. Το θόλωμα των διαχωριστικών γραμμών ανάμεσα στις διάφορες παραλλαγές της βίας (πόλεμος, αντάρτικο, τρομοκρατία, έγκλημα κ.ά.) και ανάμεσα στον ίδιο τον πόλεμο και την ειρήνη («ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας είναι διαρκής και χωρίς σύνορα»), οι νέες ασάφειες των συνόρων της κρατικής κυριαρχίας, η διάρρηξη των εδαφικών και χρονικών περιορισμών του πολέμου και άλλων απειλών κατά της ζωής γκρεμίζουν τις οριοθετήσεις που υποβάσταζαν το νεωτερικό σύστημα ελέγχου της βίας και του θανάτου. Αυτές οι μεταμοντέρνες διασπορές πολλαπλασιάζουν τις σύγχρονες ανασφάλειες, σκαλίζουν το απωθημένο (στη Δύση) τραύμα της θνητότητας και υποδαυλίζουν τα συλλογικά σύνδρομα του φόβου. Ετσι η νέα απειλητική ανάδυση των λύκων θέτει ξανά σε κίνηση τη χομπσιανή πολιτική λογική και πρακτική: από τη γενικευμένη ανασφάλεια και το φόβο του θανάτου στη λύση της κρατικής απολυταρχίας. Μόνο που, όπως ξέρουμε από τον Χομπς, η λύση αυτή γίνεται στην πραγματικότητα μπούμερανγκ και αναπαράγει τη «φυσική κατάσταση» της διαρκώς απειλούμενης ζωής. Γιατί καθιστά τους πολίτες έρμαια ενός Μεγάλου Λύκου που δημιούργησαν οι ίδιοι, της οιονεί απόλυτης δύναμης του Λεβιάθαν. Με άλλα λόγια, το τίμημα που καλούνται να πληρώσουν σήμερα οι λαοί της Δύσης γαι τις εσωτερικές και εξωτερικές πολιτικές ασφαλείας είναι η θεσμοποίηση τρόπον τινά της κατάστασης των λύκων στο εσωτερικό των χωρών τους, με την εκχώρηση «έκτακτων» εξουσιών σε δυσεξέλεγκτους κρατικούς μηχανισμούς. 'Η, για να χρησιμοποιήσουμε τον όρο του Agamben, είναι η έκπτωση όλων στην κατάσταση του homo sacer, του πολίτη χωρίς δικαιώματα και εξουσίες. Αυτό δεν συνεπάγονται ξεκάθαρα οι αντιτρομοκρατικοί νόμοι που έχουν περάσει στα περισσότερα δυτικά κράτη; Αυτές ακριβώς οι εξελίξεις δεν ανιχνεύονται και στην Ελλάδα με το «σκάνδαλο των υποκλοπών»;

Ο Γιώργος Πάσχος αφιερώνει μεγάλο τμήμα της ανάλυσής του στην ερμηνεία και την ανατομία των σύγχρονων πολιτικών της βίας. Αλλά η κρισιμότερη ίσως συμβολή του είναι η σκιαγράφηση αυτού του χομπσιανού μηχανισμού: συγκεκριμένες πολιτικές, οικονομικές, τεχνολογικές κ.ά. συνθήκες διαχέουν το θάνατο και το φόβο του θανάτου και υποκινούν την απολυταρχική μετάλλαξη των δυτικών δημοκρατιών. Οπωσδήποτε, πρόκειται για τάσεις και όχι ολοκληρωμένες καταστάσεις. Γι' αυτό ακριβώς είναι τόσο επίκαιρη όχι μόνο η θεματική, αλλά και το κομβικό ερώτημα που θέτει το βιβλίο: Ποια νέα, ενδεχομένως, σχέση πρέπει να αναπτύξουμε με το θάνατο και τη θνητότητα για να αποφύγουμε χομπσιανές παρεκκλίσεις της δημοκρατίας; Το ερώτημα μένει ανοιχτό στο κείμενο του Πάσχου, αλλά θα ήταν ίσως εύλογο να διερευνήσουμε ορισμένες ειδικότερες εκφάνσεις του: Μήπως θα έπρεπε σήμερα, στο όνομα της δημοκρατίας, της ελευθερίας και της παγκόσμιας ειρήνης, να αποδεχθούμε τη θνητότητά μας και να γίνουμε κι εμείς «έτοιμοι να πεθάνουμε»; Μήπως αυτό είναι αναγκαίο για να ξεφύγουμε από την αποχαύνωση του καναλωτικού ηδονισμού και να θελήσουμε να αγωνιστούμε και γι' άλλες αξίες και προτεραιότητες; Μήπως αυτό τελικά είναι προϋπόθεση για να απελευθερωθούμε από φοβίες και ανασφάλειες, που ούτως ή άλλως μας υποδουλώνουν, αλλά που τώρα υποθάλπουν επιπλέον τις νέες πολιτικές του Λεβιάθαν, αναπαράγοντας το φαύλο κύκλο της βίας και ωφελώντας έτσι την κρατική εξουσία σε βάρος των ελευθεριών μας; Μήπως αυτή η ετοιμότητα είναι γενικός όρος της δημοκρατικής πολιτικής, γιατί μας επιτρέπει (σε αντίθεση με όσα επιβάλλει μια χομπσιανή επιλογή) να επιλέξουμε τις ανασφάλειες της δημοκρατίας από το ασφαλές κελί του απόλυτου κράτους, αλλά και, γενικότερα, γιατί διατηρεί ζωντανή τη συνείδηση της ενδεχομενικότητας και την καταστατική μας ελευθερία να αμφισβητούμε, να αλλάζουμε και να διαμορφώνουμε ελεύθερα τις κοινωνικές μας διευθετήσεις;



ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΙΟΥΠΚΙΟΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 25/08/2006