Κείμενα στο Monthly Review

Από τη μακροχρόνια προετοιμασία για την επιβολή της δικτατορίας στην Ελλάδα, στη φοιτητική εξέγερση του Πολυτεχνείιου και στις ισορροπίες στο μεταπολευτικό διεθνή συσχετισμό δυνάμεων. Πώς επηρεάζουν η παγκόσμια οικονομία και η γεωστρατηγική τις εξελίξεις στην Ελλάδα;
Η σκέψη του Ανδρέα Γ.Παπανδρέου διεισδύει σε βάθος στα διεθνή δεδομένα και στις εσωτερικές ισορροπίες για να ανακαλύψει διέξοδες προοπτικές για την Αλλαγή στην Ελλάδα.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Από τον Ιανουάριο του 2005, ύστερα από 12 χρόνια, κυκλοφορεί ξανά στην Ελλάδα το περιοδικό «Monthly Review» («Μηνιαία Επιθεώρηση»). Το Μάιο του 1949 στη Νέα Υόρκη εκδόθηκε για πρώτη φορά αυτό το περιοδικό, που έμελλε να μετατραπεί σε μία από τις πιο συνεπείς αντισυστημικές φωνές. Πολλοί κατέταξαν το περιοδικό και τους συνεργάτες του στο νεομαρξιστικό ρεύμα. Ξεχνούν όμως πως μέσα από τις γραμμές αυτού του περιοδικού, σε καιρούς απολυτοποίησης του μαρξιστικού σχήματος βάσης-εποικοδομήματος και κυριαρχίας μιας οικονομιστικής θεώρησης για το μέλλον του καπιταλισμού, ξεκίνησε μια διαδικασία αμφισβήτησης της αρχής πως κάθε ανάπτυξη οδηγεί στην κοινωνική χειραφέτηση και πρόοδο. Μέσα από αυτό το ρεύμα αμφισβητήθηκαν πολλές από τις αρχές του μαρξικού νόμου περί αξίας, σύμφωνα με την οποία οι αμοιβές εργασίας είναι ίδιες σ' όλο τον κόσμο για ίδια παραγωγικότητα.

Για τους εκδότες Πολ Σουίζι και Λίο Χούμπερμαν και τους συνεργάτες του περιοδικού η καπιταλιστική ανάπτυξη στον Τρίτο Κόσμο έχει ως συνέπεια τη μετατροπή του πλεονάσματος σε σπατάλη, κατανάλωση ειδών πολυτελείας, γραφειοκρατία, διαφυγή κεφαλαίων και φοροδιαφυγή. Η στηριγμένη σε μια τέτοια στρέβλωση ανάπτυξη όχι μόνο δεν μειώνει την απόσταση μεταξύ κέντρου και περιφέρειας, αλλά παράγει στασιμοπληθωρισμό, ύφεση και αυξάνει τις ανισότητες και την εξάρτηση. Σε τελική ανάλυση, καπιταλισμός για τον Τρίτο Κόσμο σήμαινε πολλή εκμετάλλευση και καθόλου ευημερία και ανάπτυξη. Το σχήμα των αντιθέσεων μεταξύ περιφέρειας και μητρόπολης -παρά την, κατά τη γνώμη μας, απολυτοποίηση αυτής της αντίθεσης που πολλές φορές μετατρέπει το αντικαπιταλιστικό πνεύμα σε φτηνό και ανούσιο αντιαμερικανισμό, οδηγώντας με αυτόν τον τρόπο σε μια αστυνομική αντίληψη του ιστορικού γίγνεσθαι- συνέβαλε στον κριτικό επαναπροσδιορισμό εκ μέρους της προοδευτικής δυτικής σκέψης του μονομερούς και εν πολλοίς ρατσιστικού «ευρωποκεντρισμού».

Η επανέκδοση στην Ελλάδα του περιοδικού, σε συνθήκες υποτίμησης της αναγκαιότητας εξοπλισμού της πολιτικής δράσης με θεωρητικές αρχές, δεν μπορεί παρά να αποτελεί μια ευχάριστη εξέλιξη που θα ευχόμασταν να συμβάλει στην ανάπτυξη ενός κριτικού διαλόγου και μιας νέας δημοσιότητας που θα ακουμπά σε θέματα επανακαθορισμού της στρατηγικής των ρευμάτων της συνολικής δημοκρατικής Αριστεράς.

Το πρώτο τεύχος της ελληνική έκδοσης, μεταξύ των άλλων, περιλαμβάνει αποσπάσματα από το πολύ σημαντικό άρθρο του Αϊνστάιν «Γιατί Σοσιαλισμός;», που δημοσιεύτηκε το Μάιο του '49, το επίσης σημαντικό κείμενο του Πολ Σουίζι «Καπιταλισμός και δημοκρατία»(1981) και μια παρουσίαση από τον Βαγγέλη Χωραφά της ιστορίας του περιοδικού.

Εκτός όμως από τα τεύχη του περιοδικού, οι Ελληνες εκδότες Λ. Ριζάς και Β. Χωραφάς προχώρησαν στη δημοσίευση κειμένων του Ανδρέα Παπανδρέου, που πρωτοπαρουσιάστηκαν στις στήλες της αμερικανικής έκδοσης του «Monthly Review», δίνοντας τη δυνατότητα στους Ελληνες αναγνώστες να θυμηθούν ή να γνωρίσουν μια ξεχασμένη πτυχή της προσωπικότητας του Ανδρέα Παπανδρέου. Ο Ανδρέας Παπανδρέου στις θεωρητικές του επεξεργασίες αλλά και στις πολιτικές του πρακτικές προσπάθησε να απαντήσει στο δίλημμα: Αποσύνδεση από το διεθνή καταμερισμό εργασίας που θα στηρίζεται σε μια εσωστρεφή και αυτόνομη ανάπτυξη ή υποστήριξη μιας εσωστρεφούς ανάπτυξης σε συνδυασμό με την παραμονή στο διεθνή καταμερισμό εργασίας; Καμία προσπάθεια κατανόησης της πορείας του ΠΑΣΟΚ δεν θα στεφθεί με επιτυχία αν δεν λάβει υπόψη της αυτήν την παράμετρο που συνέβαλε στη διαμόρφωση της δυναμικής του.

Τα κείμενα του Α. Παπανδρέου προλογίζει ο Νίκος Παπανδρέου, ο οποίος επιχειρεί με συστηματικό τρόπο να μας γνωρίσει τον επιστήμονα Παπανδρέου, εξίσου σημαντικό με τον πολιτικό. Ο Νίκος Παπανδρέου παρακολουθεί τα πρώτα βήματα της επιστημονικής καριέρας τού πατέρα του από τη στιγμή που έφθασε στην Αμερική και στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ και μας ενημερώνει για τα ζητήματα που απασχολούσαν την επιστημονική του συγκρότηση. Για το πώς με αφετηρία τις θέσεις της ορθόδοξης νεο-κλασικής οικονομικής θεωρίας και της θεωρίας των επιλογών αρχίζει να αμφισβητεί και να αναθεωρεί σημαντικές παραδοχές αυτής της θεωρίας αναφορικά με τη σχέση του εταιρικού καπιταλισμού με το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον. Βασικό του μέλημα ήταν η οικονομική θεωρία να αντλήσει στοιχεία από τις εμπειρικές έρευνες και με αυτόν τον τρόπο να συνδεθεί με τις κοινωνικές επιστήμες. Μέσα από αυτή την κριτική ο Α.Π. φθάνει στο πιο σημαντικό του έργο, τον «Πατερναλιστικό καπιταλισμό», όπου διαπιστώνει την οργουελική τάση του συνδεδεμένου με το στρατιωτικό- βιομηχανικό σύμπλεγμα αμερικανικού καπιταλισμού να κυριαρχεί σε κάθε πτυχή της ανθρώπινης ζωής.

Στο πλαίσιο της ανάπτυξης των επιστημονικών του ενδιαφερόντων ο -κατά τον Νίκο Παπανδρέου- μη μαρξιστής οικονομολόγος Ανδρέας Παπανδρέου συνδέεται με τον Πολ Σουίζι και αρχίζει τη συνεργασία του με το περιοδικό δημοσιεύοντας σ' αυτό πέντε κείμενα. Τρία απ' αυτά περιέχονται στην παρούσα έκδοση.

Στο πρώτο κείμενο «Η κατάληψη της Ελλάδας» (1972) ερμηνεύει την επικράτηση των πραξικοπηματιών μέσα από την υποστήριξη που τους παρείχαν οι μυστικές υπηρεσίες των ΗΠΑ. Εντάσσει όμως αυτήν την υποστήριξη στο πλαίσιο ενός περίπλοκου παιχνιδιού των δύο υπερδυνάμεων και της προσπάθειας των ΗΠΑ να χρησιμοποιήσουν την «ειρηνική συνύπαρξη» για να διαμορφώσουν την παγκόσμια ηγεμονία τους. Σημαντική παράμετρος, η οποία εξηγεί και τις μετέπειτα πολιτικές πρακτικές του, είναι η διάκριση μεταξύ «κυβερνήσεων» και «κρατικών μηχανισμών».

Στο δεύτερο κείμενο «Η σημασία της λαϊκής εξέγερσης του Νοέμβρη» (1974) ερμηνεύει τις διαδικασίες εκδημοκρατισμού που είχε ξεκινήσει ο Παπαδόπουλος, ως μια διαδικασία δημιουργίας ενός εκδημοκρατισμένου κυβερνητικού προσωπείου που θα έκρυβε τον απολύτως αντιδημοκρατικό τρόπο λειτουργίας του κρατικού μηχανισμού. Η εξέγερση του Πολυτεχνείου θεωρήθηκε αντίδραση σ' αυτή την απάτη, σ' αυτήν την πεπονόφλουδα της χούντας, την οποία είχαν πατήσει οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις, αλλά και η ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία. Ο Α. Π. συνδέει τον αγώνα κατά της χούντας με δύο κεντρικά αιτήματα, την εθνική ανεξαρτησία και το σοσιαλισμό. Εξάλλου δεν υπάρχουν «υψηλή πολιτική» και μεγάλοι πολιτικοί χωρίς την ανάδειξη κεντρικών αιτημάτων.

Στον τρίτο και πιο σημαντικό κείμενο «Αναμέτρηση και συνύπαρξη» (1978) ο Παπανδρέου συνδέει την επίτευξη των παραπάνω αιτημάτων με την πορεία της σχέσης μεταξύ των υπερδυνάμεων. Μια σχέση που διαμορφώνεται σε μια περίοδο μετάβασης από την «ειρηνική συνύπαρξη» στην αναμέτρηση. Αυτή η νέα κατάσταση συνδεδεμένη με την κρίση του πετρελαίου και τη διάλυση της Συμφωνίας του Μπρέτον Γουντς θα οδηγούσε, σύμφωνα με τον Α.Π., στην κατάρρευση του σοσιαλδημοκρατικού «κοινωνικού συμβολαίου», σε ανυπέρβλητες δυσκολίες τη Σοβιετική Ενωση, ενώ τα περιφερειακά κράτη θα υποχρεώνονταν να αναθεωρήσουν τις συμμαχίες τους και την πορεία τους.

Στα κείμενα αυτής της έκδοσης διακρίνεται εκείνο το νήμα της παπανδρεϊκής αντίληψης που συνέδεε δύο άκρα. Από τη μια, βρίσκεται μια ολική αντίληψη για την πολιτική ως ενός ολοκληρωμένου τρόπου πρόσληψης της πραγματικότητας ως ενιαίου συνόλου -ανεξάρτητα από το πώς διακρίνουμε ποια είναι αυτά τα στοιχεία- που απαιτεί ολοκληρωμένες αντιλήψεις για τις λύσεις των επιμέρους θεμάτων. Η σκέψη του Παπανδρέου σ' αυτό το σημείο είναι ακριβώς αντίθετη απ' αυτή του μεταμοντέρνου κατακερματισμού των πολιτικών αναγκών, πρακτικών και των πολιτικών τους φορέων. Από την άλλη πλευρά του νήματος βρίσκεται μια εγγενής καχυποψία έναντι πολιτικών θεσμών που εκ της φύσεώς τους είναι αντιφατικοί. Αυτή η καχυποψία είναι απόρροια μιας «αστυνομικής ερμηνείας» της ιστορίας. Η σημερινή ελληνική πολιτική πραγματικότητα, ανεξάρτητα από το πώς κρίνει το συνολικό έργο του Ανδρέα Παπανδρέου, κρατά τη δεύτερη αρνητική πλευρά του νήματος και -μετά τον Σημίτη- υποτιμά την πρώτη, ιδιαίτερα σημαντική πλευρά.

Ο Ανδρέας Παπανδρέου και ο Κώστας Σημίτης έχουν κάτι κοινό που δεν έχει αξιολογηθεί επαρκώς από τους μελετητές της ιστορίας του ΠΑΣΟΚ. Ο πρώτος διείδε στην ελληνική κοινωνία μια διάχυτη «συναισθηματική συμπεριφορά», την οποία μετέτρεψε σε πολιτικό κίνημα. Γι' αυτή την πολιτική το σύνθημα «αλλαγή» ήταν το πιο κατάλληλο. Πάνω σ' αυτή τη συμπεριφορά στήνεται το προφίλ τού χαρισματικού ηγέτη. Ο δεύτερος, αντιθέτως, επιδίωξε να μετασχηματίσει αυτή τη συναισθηματική συμπεριφορά σε έλλογη συμπεριφορά που θα οδηγούσε στη διαμόρφωση ενός νέου, για την Ελλάδα, τύπου εξουσίας, του νομικο-ορθολογικού. Γι' αυτή την πολιτική το σύνθημα «εκσυγχρονισμός» ήταν το πιο κατάλληλο. Πάνω σ' αυτή τη συμπεριφορά στήνεται το προφίλ τού μεταρρυθμιστή ηγέτη. Αυτό όμως που ενώνει τον χαρισματικό με τον μεταρρυθμιστή είναι η αντίληψη για την πολιτική ως πεδίου που διακρίνεται από κυρίαρχες και δευτερεύουσες αντιθέσεις, ως ενός πεδίου ιεράρχησης των στόχων και διαμόρφωσης των κατάλληλων συμμαχιών. Αυτή η αντίληψη για την πολιτική διακρίνει τον μεγάλο ηγέτη από την πολιτική μετριότητα.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 22/07/2005