Ιχνηλασίες. Φιλολογικά μελετήματα

Ποια ήσαν τα στάδια από τα οποία πέρασε ο όρος "Λογοτεχνία" πριν ακόμη αποκτήσει τη σημασία που έχει σήμερα; Από πότε, δηλαδή, έπαψε να ταυτίζεται με τον γενικότερο όρο "Φιλολογία" και κατ’ επέκταση με τον μειωτικό όρο "Ελαφρά Φιλολογία"; Είναι ένα θέμα που παρακολουθείται ιστορικά στον παρόντα τόμο, στον οποίο επίσης εμπεριέχονται και μελέτες για συγκεκριμένα λογοτεχνικά έργα, η ύπαρξη των οποίων ελάνθανε. Γίνεται λόγος για τα ψευδώνυμα του Ν.Γ. Πολίτη καθώς και για ανέκδοτα ή λανθάνοντα έργα των Μιχαήλ Μητσάκη, Γ. Δροσίνη, Αλεξάνδρας Παπαδοπούλου, ενώ παράλληλα επιχειρείται η ερμηνευτική προσέγγιση πλευρών του έργου νεότερων ή σύγχρονων συγγραφέων ή συγκεκριμένων έργων αυτών. Ο Δημ. Χατζής, η Κική Δημουλά, η Ελένη Σαραντίτη, ο Νίκος Θέμελης, ο Σωτήρης Δημητρίου, ο Γιάννης Βαρβέρης, ο Νάσος Βαγενάς, ο Δημήτρης Μίγγας είναι μερικοί από αυτούς.
Ο τόμος αυτός έρχεται σε παράλληλη σχέση και με τον προηγούμενο ομόλογο τόμο, "Η έρευνα και οι ερμηνευτικές της εκδοχές", που εκδόθηκε επίσης από τις Εκδόσεις Πατάκη, και ο ένας λειτουργεί συμπληρωματικά ή επάλληλα προς τον άλλο. Τα πνευματικά φαινόμενα άλλωστε λειτουργούν κάτω από συγκεκριμένες προϋποθέσεις, οι οποίες συνδέονται ευθέως με τον συγκεκριμένο χώρο και χρόνο. Και η αναζήτηση των ιχνών -Ιχνηλασίες- κάτω από αυτή την οπτική πραγματοποιήθηκε.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Υπάρχουν ορισμένες δραστηριότητες που στο ευρύτερο κοινό φαίνονται πολύ μακρινές, θεωρητικές, περίεργες (ή μυστήριες), μουσειακές έως και περιττές. Οταν προσπαθούμε να τις εξηγήσουμε χρησιμοποιώντας τη δική τους (μετα)γλώσσα, τα πράγματα γίνονται ακόμη σκοτεινότερα, και οι σχετικές δραστηριότητες ακόμη πιο ύποπτες ή και γελοίες. Αν μιλούσαμε, όμως, γι' αυτές χρησιμοποιώντας κάποιες παραβολές ή αλληγορίες, ίσως γίνονταν πιο σαφείς και αναδεικνυόταν η πρακτική χρησιμότητά τους. Στο πλαίσιο αυτής της σκοπιμότητας, θα μπορούσαμε να περιγράψουμε το έργο του γεωργού φιλολόγου ή του υφαντουργού γλωσσολόγου, να μιλήσουμε για το άροτρο του πρώτου ή για τον αργαλειό του δεύτερου. Το καινούριο βιβλίο με φιλολογικά μελετήματα του Γιάννη Παπακώστα μας δίνει την ευκαιρία να χρησιμοποιήσουμε την πρώτη αλληγορία, και να εξετάσουμε το συγκεκριμένο βιβλίο από την άποψη των τριών δραστηριοτήτων του γεωργού φιλολόγου: από την άποψη του γεωργού που οργώνει, του γεωργού που σπέρνει και του γεωργού που θερίζει.



Σκαπανέας, ζευγάς, ιστοριοδίφης



Ο συγγραφέας, και σ' αυτό το βιβλίο του, όπως και στα προηγούμενα, έχει ασχοληθεί με την ανακάλυψη καινούριων στοιχείων σχετικά με έργα και πρόσωπα της λογοτεχνίας μας, προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για φιλολογικές μελέτες που θ' ακολουθήσουν. Σ' αυτή την κατηγορία ανήκει η δημοσίευση ενός άγνωστου ποιήματος του Κ. Γ. Καρυωτάκη, «Με ρώτησε», που ο Παπακώστας εντόπισε σε σπάραγμα της «Εβδομαδιαίας Καλλιτεχνικής Επιθεώρησης» Εθνική Χαρά, που βρίσκεται στο ΕΛΙΑ σταχωμένο σε ογκώδη τόμο με άλλα ανάλογα περιοδικά της εποχής, και δεν υπάρχει στις δημόσιες κεντρικές βιβλιοθήκες ούτε αναφέρεται στις βιβλιογραφίες Κατσίμπαλη για τον Παπαδιαμάντη και Μαρκάκη για τον Ουράνη, παρότι στις σελίδες του περιέχονται κείμενα των δύο βιβλιογραφούμενων.

Ανάλογης σημασίας είναι τα μελετήματα για το λανθάνον αφήγημα του Μιχαήλ Μητσάκη «Παρά τοις δούλοις», που γράφτηκε με αφορμή ένα ταξίδι του συγγραφέα στα Ιωάννινα το 1877, για την αθησαύριστη νουβέλα «Θεία Ευτυχία» της Αλεξάνδρας Παπαδοπούλου, καθώς και για κείμενα του Γεωργίου Δροσίνη που εκδίδονται από χειρόγραφα που βρίσκονται στο αρχείο του συγγραφέα, στο «Σύλλογο προς διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων».

Αλλη ανακάλυψη της φιλολογικής σκαπάνης του Παπακώστα αποτελούν τα νέα στοιχεία για τον Γεώργιο Βιζυηνό, που πλουτίζουν τις μαρτυρίες για τον τρόπο με τον οποίο έγινε δεκτός στην Αθήνα ο Θρακιώτης ποιητής καθώς και για τα προβλήματα που αυτός έπρεπε ν' αντιμετωπίσει. Στην ίδια κατηγορία ανήκει ο εντοπισμός των ψευδωνύμων του Ν.Γ. Πολίτη, τα οποία ο ερευνητής εταύτισε, αποδεικνύοντας πως σε αρκετά δημοσιεύματα, πίσω από το μονόγραμμα Ν ή Θ, ή τα ονόματα Ελένη ή Κυρία Ελένη, ή έναν, δύο ή τρεις αστερίσκους, κρυβόταν ο Νικόλαος Πολίτης.

Η προσφορά του βιβλίου σε ό,τι αφορά τη φιλολογική έρευνα κλιμακώνεται με το μελέτημα για τους όρους Φιλολογία, Ελαφρά Φιλολογία και Λογοτεχνία, όπου προσδιορίζεται χρονικά η αρχή της χρήσης του όρου «λογοτεχνία» με τη σημερινή σημασία του. Ο όρος εξετάζεται ιστορικά, από τη στιγμή που έπαψε να ταυτίζεται με το γενικότερο όρο «φιλολογία» και κατ' επέκταση με το μειωτικό όρο «ελαφρά φιλολογία», με τον οποίο στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα προσπαθούσαν να ξεχωρίσουν τα προϊόντα του έντεχνου λόγου από την ομόλογη επιστήμη.



Ο σπορέας και ο θεριστής



Στις άλλες δύο δραστηριότητες κάθε φιλόπονου φιλολόγου, δηλαδή (1) της σποράς ή πρότασης νέων απόψεων για χρήση από κάθε μελλοντικό ερευνητή ή κριτικό της λογοτεχνίας, και (2) του θερισμού ή της ερμηνευτικής συγκομιδής, δηλαδή της αξιοποίησης των καρπών της έρευνας στο επίπεδο της ερμηνείας και της κριτικής των κειμένων, οι επιδόσεις του Παπακώστα είναι μικρότερες σε σύγκριση με εκείνες στην έρευνα. Αυτό, ωστόσο, είναι εντελώς φυσικό, μια και είναι εξαιρετικά σπάνιες οι περιπτώσεις φιλολόγων που αποδίδουν εξίσου και στις τρεις δραστηριότητες. Τη χειρότερη ή, ακριβέστερα, την πιο επικίνδυνη περίπτωση άνισης απόδοσης αποτελεί ο φιλόλογος, που όχι μόνο δεν έχει ερευνητική δραστηριότητα αλλά επιπλέον αγνοεί την ιστορία της λογοτεχνίας και προσπαθεί να κρύψει την άγνοιά του πίσω από το άλλοθι μιας κειμενικής ανάγνωσης που δήθεν προγραμματικά αποβλέπει αποκλειστικά στην ερμηνεία.

Ο Παπακώστας, αντίθετα, ανήκει στην κατηγορία των αξιοπρεπών και τίμιων εργατών της φιλολογίας, προσφέροντας χρήσιμα γραμματολογικά δεδομένα στη μέλλουσα ερμηνεία και κριτική, αλλά και αξιοποιώντας ο ίδιος σε σημαντικό βαθμό τις ανακαλύψεις του, χωρίς να αποβλέπει σε φιλόδοξα ερμηνευτικά σχήματα, που μπορεί να εντυπωσιάζουν αυτά καθεαυτά αλλά ελάχιστη σχέση έχουν με τα συγκεκριμένα λογοτεχνικά έργα. Η κριτική αξιοποίηση των ευρημάτων του γίνεται ιδιαίτερα φανερή στις περιπτώσεις κατά τις οποίες προσπαθεί να εμψυχώσει το υλικό που φέρνει στην επιφάνεια, το οποίο αρχικώς δίνει την εντύπωση ενός νεκρού απολιθώματος. Μπροστά σ' αυτή την εντύπωση ο φιλόλογος αισθάνεται μια νέα επιτακτική ανάγκη, και κάτω από την πίεση αυτής της ανάγκης ο γεωργός προχωρά στη σπορά, ο ιστοριοδίφης γίνεται αιμοδότης καθώς ζωντανεύει το εύρημά του με ιδέες και προτάσεις.

Χαρακτηριστικές σχετικές περιπτώσεις αποτελούν τα μελετήματα που αναφέρονται σε κείμενα του Μιχαήλ Μητσάκη, της Αλεξάνδρας Παπαδοπούλου και στην αλληλογραφία Ελλης Αλεξίου και Γιώργου Κοτζιούλα, μέσα από τα οποία ζωντανεύουν τα πρόσωπα και οι εποχές. Στα μελετήματα αυτής της κατηγορίας η πρωτογενής έρευνα συνδυάζεται με την ερμηνεία, καθώς ο φιλόλογος δεν θέλει απλώς να παρουσιάσει τα ερευνητικά του ευρήματα, αλλά προσπαθεί να τα τοποθετήσει πειστικά μέσα σ' ένα πλαίσιο ζωής, δηλαδή μέσα σ' ένα λογοτεχνικό ή ιστορικό-κοινωνικό περιβάλλον.

Δείγμα της κριτικής δραστηριότητας του φιλολόγου αποτελούν τα κείμενα που απαρτίζουν το τρίτο μέρος του τόμου, με τα οποία επιχειρείται η κριτική προσέγγιση πλευρών του έργου νεότερων ή σύγχρονων πεζογράφων και ποιητών ή συγκεκριμένων έργων τους: Δημήτρης Χατζής, Κική Δημουλά, Γιάννης Βαρβέρης, Νάσος Βαγενάς, Σωτήρης Δημητρίου, Ελένη Σαραντίτη, Νίκος Θέμελης, Δημήτρης Μίγγας.

Οι «Ιχνηλασίες», με την προσπάθεια συνδυασμού της έρευνας με την ερμηνευτική αξιοποίησή της, επαναλαμβάνουν τη δομή του προηγούμενου βιβλίου του Γιάννη Παπακώστα, «Η έρευνα και οι ερμηνευτικές της εκδοχές», αποκαλύπτοντας το σταθερό επιστημονικό προσανατολισμό του προς μια συνδυαστική φιλολογική λειτουργία.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 23/01/2004