Μελανό μονοπάτι

Δύο παράλληλοι κόσμοι: εκείνος της σπαρασσόμενης Ιρλανδίας όπου γεννήθηκε και έδρασε ο ΙΡΑ κι εκείνος των χριστιανών Τούρκων της Μικράς Ασίας μέχρι τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Σ' αυτούς βυθίζεται ο Τζόζεφ Ο' Νιλ για να ανιχνεύσει τη μοίρα δύο ανδρών που δεν γνώρισε ποτέ κι ούτε γνωρίστηκαν ποτέ μεταξύ τους, σημάδεψαν όμως βαθιά τη ζωή του. Ο Τούρκος παππούς του, ξενοδόχος και επιχειρηματίας στη Μερσίνα, θεωρήθηκε από τους Άγγλους κατάσκοπος των Γερμανών κι άφησε μια ιλιγγιώδη μαρτυρία της εμπειρίας του στις αποικιακές φυλακές. Ο άλλος παππούς, Ιρλανδός εργάτης και λαθροθήρας, ξακουστό μέλος του ΙΡΑ στο Κορκ, συνελήφθη τελικά για τη δολοφονία Βρετανού ναυάρχου. Ανατρέχοντας σ' αυτές τις πολυτάραχες ζωές, ο εγγονός σηκώνει το πέπλο της σιωπής που κάλυπτε τα τραγικά μυστικά τους και ξεδιπλώνει μια απίστευτη όσο και αληθινή ιστορία μυστηρίου, κατασκοπίας, τρομοκρατίας και πολιτικής.


Τα χίλια μονοπάτια που ακολουθεί ο Ο' Νιλ από τη Μέση Ανατολή ώς την Ιρλανδία και την Αγγλία φτάνουν πολύ βαθύτερα από την απλή βιογραφία. Το αποτέλεσμα είναι συναρπαστικό σαν δικαστικό δράμα... η πρόοδος των ερευνών μεταδίδει τη σκοτεινή έξαψη ενός μυθιστορήματος του Λεκαρρέ ή του Γκράχαμ Γκρην.

Times Literary Supplement

ΚΡΙΤΙΚΗ



«...Με υποδέχθηκε ένας ευθύς και τραχύς άντρας - Τι ακριβώς γράφετε; Μυθιστόρημα ή κανονικό βιβλίο;...»

Αξιοσημείωτη η παρατήρηση ενός εκ των πολλών προσώπων που κυκλοφορούν στο κείμενο του Τζόζεφ Ο' Νιλ, και βέβαια πρόσφορη για ποικίλες ερμηνείες.

Η πολύσημη αυτή φράση εκστομίζεται από κάποιον ο οποίος χρησιμεύει ως πηγή πληροφοριών για τη συγγραφή του «Μελανού μονοπατιού» στον ιρλανδικής και τουρκικής καταγωγής μυθιστοριογράφο και γνωστό νομικό Τζόζεφ Ο' Νιλ (1964).

Η απορία του συνομιλητή τού τελευταίου βοηθάει ώστε να συνειδητοποιήσουμε, εκτός των άλλων, για μία ακόμα φορά, το πόσο κάθε αφήγηση επί της Ιστορίας -αλλά και γενικότερα ο αναπαραστατικός λόγος πάνω σε πραγματικά περιστατικά- διαχωρίζεται στη συνείδησή μας από έναν -δήθεν- «κανονικό», επιστημονικό (;) λόγο γι' αυτά.

Η «πηγή» του Ο' Νιλ ρωτάει, με άλλα λόγια, εάν το βιβλίο που πρόκειται να γραφτεί θα δομηθεί με βάση «μυθολογικά», φανταστικά στοιχεία ή θα στηριχθεί σε ντοκουμέντα. Σχηματική, ώς έναν βαθμό, ερώτηση, αφού στην ουσία οι λεπτομέρειες που συνθέτουν ένα γεγονός, η ατμόσφαιρα που το έχει περιβάλλει, ψυχική και εξωτερική, δεν είναι δυνατόν να κατασκευασθεί in vitro, εργαστηριακά.

Ακόμα και στην πιο «γυμνή», αναπαραστατική περιγραφή ο συγγραφέας ...καραδοκεί, για να δώσει μέσα από το προσωπικό του στιλ, δηλαδή μέσα από το φαντασιακό του, ένα είδος προσωπικής ερμηνείας επί των γεγονότων.

Και ο Ο' Νιλ, βέβαια, σαν ένας σύγχρονος συγγραφέας, καταθέτει τη μαρτυρία του μεριμνώντας να κάνει την αναδρομή του λαμβάνοντας ανοιχτά υπόψη τα συμφραζόμενα της ανθρώπινης περιπέτειας στην ιστορική σκηνή. Ετσι, αφηγείται το βίο και την πολιτεία των δύο παππούδων του, ενός Τούρκου και ενός Ιρλανδού, αναμειγνύοντας τη μυθιστορηματική μαρτυρία και την ιστορική - πολιτική έρευνα.

Ο αναγνώστης εισπράττει άμεσα -και πριν από κάθε άλλη παράμετρο- τη γοητευμένη ματιά του Ο' Νηλ στα καθέκαστα που συνιστούν τις βιογραφίες των ανιόντων του. Υπάρχουν εξωτικά ερεθίσματα και από τις δύο πλευρές, τα οποία ομολογούνται ανενδοίαστα στις γραμμές του βιβλίου. Ισως το μυθολογικό αυτό βάθος να ήταν και η κινητήρια δύναμη που έκανε τον Ο' Νιλ να εγκύψει στις βιογραφίες των συγγενών του, πέρα από το αναμφίβολα πολύ ενδιαφέρον πολιτικό στοιχείο της όλης ιστορίας.

Πώς να μη σαγηνευθεί ο μυθιστοριογράφος μας από το πορτρέτο του Ανατολίτη παππού από τη μητέρα, του Τούρκου της Μερσίνας Ζοζέφ Ντακάκ, το οποίο είναι διαποτισμένο από το μυστήριο κοντινών, πλην άλλου αρώματος, εποχών: βυθισμένο στο ημίφως μιας εγγύς Ανατολής του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, αφού στο πλάνο του ήρωα αυτού μπαίνουν κατάσκοποι, συμπεριφορές αμφίσημες, κι όλα εκείνα τα χρωματιστά, οριεντάλ αξεσουάρ, τα γνωστά από το σινεμά, που διεκδικούν το δικαίωμα να κάνουν το ντεκόρ πιο ενδιαφέρον από την ουσία;

Οντως, το επεισόδιο της ζωής τού Ντακάκ, που ενδιαφέρει κεντρικά τον Ο' Νιλ, η σκοτεινή υπόθεση φυλάκισής του από τους Αγγλους για ναζιστική κατασκοπία, αλλά και το συνολικό προφίλ του άντρα, κυριολεκτικά αιμοδοτούνται από το ανεπανάληπτο κλίμα μιας Ανατολής που λες ότι κολυμπάει στα ύδατα της χολιγουντιανής «Καζαμπλάνκα» αλλά και συμπληρώνει τη σκηνογραφία ενός Τσίρκα («Η λέσχη») ή ενός Ντάρελ («Αλεξανδρινό κουαρτέτο»). Ο συγγραφέας εξάλλου δεν κρύβει τις συνειρμικές οφειλές του στο σινεμά και σε κάποιο σημείο μάς παραπέμπει στον «Νικ» του Μπόγκαρτ της «Καζαμπλάνκα», για να παρομοιάσει με αυτόν τον παππού του.

Από την άλλη, ο Τζιμ Ο' Νιλ, παππούς εκ πατρός, είναι ένας Κέλτης με βαθιές ρίζες στην Ιρλανδία, που συλλαμβάνεται από τον εγγονό σαν ευδιάκριτη λεπτομέρεια σε έναν, επίσης μυθολογημένο, πίνακα. Το πρόσωπο αυτό ήταν κάτοικος του Κορκ, μιας περιοχής πού έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην εξέλιξη των εθνικών, μαρτυρικών υποθέσεων της νήσου του Γέιτς και του Μπέκετ. Γύρω του κινούνται σαν ήρωες μιας ανοιχτής μυθοπλασίας πρόσωπα υπαρκτά, προερχόμενα τόσο από την οικογενειακή πινακοθήκη όσο και από την ευρύτερη αντίληψη πραγμάτων του συγγραφέα. Το δράμα όλων αυτών ταυτίζεται με την πολιτική και κοινωνική συνθήκη της Ιρλανδίας του περασμένου αιώνα, που τροφοδοτεί μέχρι σήμερα διάφορες αφηγήσεις, τη λογοτεχνία και άλλες τέχνες. Μπορεί, σήμερα, το εθνικό πρόβλημα της Ιρλανδίας να βρίσκεται σε ύφεση, όμως η υπόθεση αυτή είναι εξαιρετικά φορτισμένη ιστορικά, αφού ακόμα απειλεί, έστω και ως φάντασμα.

Ο Τζόζεφ Ο' Νιλ σκιτσάρει με συγκίνηση, άρα με πρόθεση λογοτεχνική, τον παππού του που κατηγορήθηκε ότι εκτέλεσε το 1936, ως μέλος του IRA, έναν Βρεττανό ναύαρχο, υπεύθυνο για τις στρατολογήσεις Ιρλανδών στο ναυτικό της πατρίδας του. Το συγκεκριμένο συμβάν ήταν ένα από τα εναύσματα που ενεργοποίησαν το κοιμισμένο τότε ηφαίστειο των αγγλοϊρλανδικών σχέσεων και έθεσαν τον IRA εκτός νόμου οριστικά.

Ο παππούς είναι ένας εργάτης με έντονη προσωπικότητα, την οποία ο εγγονός αναπλάθει έντεχνα, πότε με κοντινά και πότε με γενικά πλάνα, κάνοντας αναγκαίες συμφράσεις με τα πολιτικά τεκταινόμενα της εποχής του πρώτου. Το ίδιο σχέδιο ακολουθεί ο Τζόζεφ και όσον αφορά τη φιλοτέχνηση του προφίλ της άλλης προσωπικότητας που τον ενδιαφέρει, του Ανατολίτη παππού.

Μυθολογία προσωπική, μυθολογία ιστορική: οι δύο αυτοί άξονες κινούν το όλο σύστημα γραφής τού κειμένου, καθώς η μία αναπαράσταση παραπλέει την άλλη. Ο συγγραφέας αφήνει το υλικό του να «μιλήσει» και οπωσδήποτε ο ίδιος, όχι μόνο δεν αποφεύγει την εμπλοκή, αλλά βουτάει στα άπατα... Ξεφυλλίζοντας τα δύο άλμπουμ μαζί, το οικογενειακό και το θεσμικό, δημιουργεί τις κατάλληλες συνθήκες για την όσμωση, μας δίνει την ευκαιρία να παραλληλίσουμε, να αποστασιοποιηθούμε και μαζί να απολαύσουμε αυτή την άμεση γλώσσα που ξέρει να εκμεταλλεύεται τις ευκαιρίες.

Ο Τζόζεφ Ο' Νιλ αποδεικνύει το ταλέντο του μέσα από την ικανότητα που διαθέτει να εκμεταλλεύεται λογοτεχνικά και «επιστημονικά» το ζέον θέμα του. Μπόρεσε να αποστάξει τα δύο αυτά εξαιρετικά βαρυσήμαντα βιογραφικά, να τα απαλλάξει, δηλαδή, από κάθε ξένο σώμα και να μας τα προτείνει ως λογοτεχνία και ως δοκίμιο, ας το πω έτσι, πολιτικής σκέψης. Χωρίς βαρύγδουπα συμπεράσματα και δημαγωγίες, μας άφησε να διαβάσουμε σε παράλληλο μοντάζ τις δύο ιστορίες του, οι οποίες ενώνονται απροσδόκητα σε μία βαθύτερη ιθαγένεια. Εδώ δεν μας θυμίζει κάπως ελεύθερα την ιδέα του Μπόρχες για μία αόρατη, ανοιχτή σαν παιχνίδι, συνομιλία των πιο αντίθετων εξωτερικά πραγμάτων;

Αλλά και να μη δούμε το πράγμα μόνον έτσι, ως λογοτεχνία, και ας το αντιμετωπίσουμε εν σχέσει προς τη δική μας ηθική/ στάση απέναντι στον κόσμο: οι περιπέτειες των δύο ηρώων που τους δεξιώνεται η Ιστορία σε τόσο ανόμοια μεταξύ τους σκηνικά, προσφέρονται για έναν βαθύτερο προβληματισμό πάνω στο φαινόμενο του εθνικισμού και την ανθρώπινη μοίρα. Ο Ο' Νιλ, τραβώντας με μαεστρία το χαλί κάτω από τα πόδια, δημιουργεί μια ευπρόσδεκτη ανισορροπία, που υποδεικνύει την ιστορική περιπέτεια ως μία υπόθεση την οποία οφείλουμε να τη δούμε ποιητικά, ως ενιαίο δράμα, με έναν και μοναδικό πρωταγωνιστή.

Σε αυτή την αναδρομή στο παρελθόν ο Ο' Νιλ κάπου αγγίζει σκοτεινές πτυχές, εισχωρεί κάτω από το φλοιό της επίσημης Ιστορίας ρυθμίζοντας το μετρονόμο του όπως αυτός θέλει ή μάλλον όπως τα ντοκουμέντα και η δική του αίσθηση επί των γεγονότων επιβάλλουν. Οπότε η Ιστορία συστήνεται ως θρίλερ και όχι σαν κάτι μουσειακά μακάριο, λελυμένο, αλλά σαν ένα απειλητικό μόρφωμα με κεκρυμμένες όψεις.

Λόγω της «επιμελημένης» μετάφρασης αυτού του πολυσέλιδου και ερεθιστικού κειμένου δεν θα γίνουν σχόλια.



ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 18/06/2004

ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ