Ο εθνικισμός

Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου (1876-1936) υπήρξε διανοούμενος και πολιτικός και αναδείχθηκε σε μία από τις κορυφαίες πολιτικές φυσιογνωμίες της πολιτικής ζωής της Ελλάδας του 20ου αιώνα. Σπούδασε νομικά και κοινωνικές επιστήμες στην Αθήνα και φιλοσοφία στην Χαιδελβέργη. Το 1907 συμμετείχε στην ίδρυση της «Κοινωνιολογικής Εταιρείας» ως οργανισμού νεαρών επιστημόνων («Ομάδα των Κοινωνιολόγων»), με σκοπό την παραγωγή μελετών για τον εκσυγχρονισμό της ελληνικής κοινωνίας και την αντιμετώπιση των αναγκών του λαού. Το 1910 εισέρχεται στον πολιτικό στίβο, εκλέγεται βουλευτής και πρωτοστατεί στον αγώνα για την απαλλοτρίωση των τσιφλικιών της Θεσσαλίας και την απόδοσή τους στους ακτήμονες και μικροκαλλιεργητές. Συμμετέχει στην ίδρυση του «Εκπαιδευτικού Ομίλου» το 1910, με σκοπό την αναμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματος και την καθιέρωση της διδασκαλίας της δημοτικής γλώσσας. Πολεμά ως εθελοντής στους Βαλκανικούς Πολέμους, εντάσσεται στην φιλελεύθερη παράταξη του Ελευθερίου Βενιζέλου, που εξέφραζε τον αστικό εκσυγχρονισμό της χώρας και τον δυναμικό αλυτρωτικό εθνικισμό, συμμετέχει στο Κίνημα της Εθνικής Άμυνας το 1916 και αναδεικνύεται σε ηγέτη του ριζοσπαστικού δημοκρατικού χώρου. Εξελέγη πολλές φορές βουλευτής, διετέλεσε υπουργός Συγκοινωνιών, Εσωτερικών και Περιθάλψεως σε κυβερνήσεις του Βενιζέλου και υπήρξε δύο φορές πρωθυπουργός. Το 1922 δημοσίευσε το «Δημοκρατικό Μανιφέστο», με το οποίο κατήγγειλε την καταστροφική πολιτική των φιλοβασιλικών κυβερνήσεων στην Μικρασιατική Εκστρατεία, με αποτέλεσμα την φυλάκισή του. Το 1923 ιδρύει το κόμμα της «Δημοκρατικής Ένωσης» και το ίδιο έτος την ημερήσια εφημερίδα «Δημοκρατία», στην οποία υπήρξε ο κύριος αρθρογράφος. Το 1926 το κόμμα μετονομάστηκε σε «Εργατο-Αγροτικό Κόμμα». Το 1924 ως πρωθυπουργός υπήρξε ο ιδρυτής της Αβασίλευτης Δημοκρατίας στην Ελλάδα (Β΄ Ελληνική Δημοκρατία), που εγκαθιδρύθηκε με το ιστορικό ψήφισμα της 25ης Μαρτίου της Δ΄ Συντακτικής Συνέλευσης, το οποίο ενέκρινε ο ελληνικός λαός με το δημοψήφισμα της 13ης Απριλίου του ίδιου χρόνου.

Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου υπήρξε πολυσχιδής προσωπικότητα, με μεγάλη ευρύτητα ενδιαφερόντων. Ως πολιτική φυσιογνωμία αποτελεί την ενσάρκωση της αναγκαίας σχέσης μεταξύ πολιτικού εθνικισμού και ριζοσπαστικής δημοκρατίας.

Στην κλασική πολιτική και κοινωνιολογική του μελέτη «Ο Εθνικισμός», που δημοσιεύθηκε το 1916, περιγράφει και αναλύει με περιεκτικό τρόπο την εξέλιξη του εθνικιστικού φαινομένου κατά την ιστορική του πορεία και την εκδήλωσή του σε όλους τους τομείς του κοινωνικού βίου καθώς και την γένεση του έθνους-κράτους, τονίζει την οργανική σύνδεση μεταξύ εθνικισμού και δημοκρατισμού, καθώς η δημιουργία των σύγχρονων εθνικών κρατών υπήρξε αποτέλεσμα της χειραφέτησης των λαών από τον απολυταρχισμό, της διεκδίκησης της πολιτικής ελευθερίας και της ισότητας και της σύνδεσης της εθνικής ανεξαρτησίας με την λαική κυριαρχία, εξετάζει το κρίσιμο ερώτημα «τι είναι έθνος» και ποια είναι τα ουσιώδη γνωρίσματά του, διακρίνει σαφώς τον εθνικισμό από τον ιμπεριαλισμό και διαβλέπει με θαυμαστή διορατικότητα την δημιουργία των σύγχρονων ποικίλων διακρατικών συνασπισμών που συγκροτήθηκαν μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ως αποτέλεσμα της πύκνωσης της διεθνούς επικοινωνίας.