Η γραφή και η διαφορά

Σε αυτό το βιβλίο κρίνονται ο Δομισμός, οι επιστήμες του ανθρώπου, η φαινομενολογία, το θέατρο της ωμότητας, η ψυχανάλυση, η κριτική της λογοτεχνίας, μέσα από μια ακολουθία περίπλοκων χειρισμών που απαιτούν αναφορές στους Νίτσε, Χέγκελ, Χούσσερλ, Χάιντεγγερ, Φρόυντ, Αρτώ, Μπατάιγ, Μπλανσό, Φουκώ, Ζαμπές, Λεβινάς. Ανανεώνοντας την προβληματική σχέση της ζώσας φωνής με τη γραφή (θέμα που απαντάται στον πλατωνικό "Φαίδρο"», ο Ντεριντά έχει τη μοναδική ευκαιρία να θέσει για άλλη μια φορά τη σκέψη προ του μείζονος καθήκοντός της: να ανα-λογιστεί τον εαυτό της μέσα από τη φωνητική υφή του κειμένου και την κειμενική υφή της φωνής.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Ντεριντά έχει χαρακτηριστεί δύσβατος ή και ακατανόητος στοχαστής: σε αυτό συνέβαλε οπωσδήποτε η επιπολαιότητα ενός δημοσιογραφικού λόγου που υπάγει με άκριτη ευκολία τα πάντα σε τυποποιημένες κατηγορίες και σχήματα, και αναμφίβολα δεν είναι άμοιρος ούτε ο ίδιος, ο οποίος συγκατατέθηκε να παίξει το παιχνίδι της διαφημιστικής αυτομυθοποίησης που θα τον έκανε πωλήσιμο προϊόν και κάποιου είδους «αιρετική» ακαδημία... Ομως το πραγματικό πρόβλημα ξεκινάει όταν επιχειρούμε να τον διαβάσουμε (όπως άλλωστε διαβάζουμε και τόσα άλλα πράγματα) εκτός συμφραζομένου, αγνοώντας τις παραδόσεις με τις οποίες διαλέγεται και τον ειδικό ιστορικό ορίζοντα στο εσωτερικό του οποίου και με τους όρους του οποίου ξετυλίγει το εγχείρημά του. Από αυτή την άποψη, τα μεγάλα έργα του της δεκαετίας του '60 είναι εξαιρετικά διαφωτιστικά, επειδή εκεί φαίνονται ανάγλυφα τα ίχνη ενός διαλόγου μέσα στον οποίο ο φιλόσοφος συγκροτεί σταδιακά τη φωνή του, και ακόμα δεν έχει ενδώσει στην άκρα τυποποίηση και την εσκεμμένη απόκρυψη των προθέσεών του πίσω από ατέρμονες υφολογικές μεταμφιέσεις. Σήμερα πλέον που αυτός ο πρώιμος Ντεριντά, της «κλασικής» του όπως θα λέγαμε περιόδου, είναι καλά τεκμηριωμένος στα ελληνικά, η πρόσφατη μετάφραση ενός από τα θεμελιωδέστερα έργα του -Η γραφή και η διαφορά, 1967- μας επιτρέπει έναν καλό έλεγχο της αφετηρίας και των πηγών του.

Οχι βεβαίως ότι ο Ντεριντά είναι εύκολος στοχαστής. Η παράδοξη αμηχανία στην οποία οδηγεί όποιον έρχεται για πρώτη φορά σ' επαφή μαζί του οφείλεται, νομίζω, στο ότι επιχειρεί κάτι το εγγενώς αντιφατικό μέχρι σημείου ιλίγγου, και το περατώνει συνδυάζοντας εξίσου αντιφατικές ή ασύμβατες μεταξύ τους θεωρητικές παραδόσεις μέσα σ' ένα ύφος γραφής που, ως εκ της ίδιας του της πρόθεσης, δεν μπορεί να αναπτυχθεί παρά ως ατέρμονος, βασανιστικός σχολιασμός επί προηγούμενων σχολιασμών, μέχρις ότου ο αναγνώστης νιώσει ότι δεν έχει άλλη επιλογή από το να παραιτηθεί από την υποστήριξη οιασδήποτε μεμονωμένης θέσης. Αυτό το συγγραφικό στρατήγημα θα έλεγε κανείς ότι υποκαθιστά στον Ντεριντά την κλασική δομή της επιχειρηματολογίας, και σε αυτό οφείλεται η ανοικονόμητη απεραντολογία του: για έναν συγγραφέα ο οποίος στοχεύει κυρίως να πλήξει το ρεαλισμό του Νοήματος, είναι ευνόητο ότι το αποκάμωμα του αναγνώστη εγγράφεται ως δική του νίκη -στα σημεία, όπως λέμε... Εν πάση περιπτώσει, ας δούμε ποιος είναι ο ορίζοντας μέσα στον οποίο αρθρώνεται αυτή η σκέψη.

Η πρώτη παράδοση με την οποία διαλέγεται ο Ντεριντά, εβραϊκής καταγωγής Γάλλος από την Αλγερία, είναι αυτή του ταλμουδικού ιουδαϊσμού.

Πρόκειται για ένα ρεύμα φιλοσοφικών, κατά κάποιον τρόπο, επεξεργασιών της μονοθεϊστικής πίστης, με τη διπλή εμμονή στην πρωτοκαθεδρία του Νόμου και στην εξήγηση των Γραφών, που άκμασε στους κόλπους του ιουδαϊσμού της διασποράς και εκπροσωπήθηκε από πολλές γενιές αξιομνημόνευτων ραβίνων. Ο κυριότερος φιλοσοφικός ανάδοχος αυτού του ρεύματος στον εικοστό αιώνα ήταν ο Εμανουέλ Λεβινάς, δάσκαλος και από τους βασικούς συνομιλητές του Ντεριντά σε τούτο το βιβλίο, ο οποίος ξεκινάει το δικό του εγχείρημα σχολιάζοντας μία άλλη μεγάλη παράδοση της ευρωπαϊκής σκέψης: τη φαινομενολογική/ερμηνευτική παράδοση, κυρίως στην εκδοχή του Husserl και του Heidegger. Η συμβατότητα ανάμεσα στην ταλμουδική και στην ερμηνευτική παράδοση γίνεται αμέσως εμφανής αν σκεφτεί κανείς ότι η ίδια η ερμηνευτική γεννήθηκε -πριν από τον Husserl- ως σχολιασμός κα εξήγηση των Γραφών, και άλλωστε οι σημαντικότεροι Εβραίοι φιλόσοφοι του εικοστού αιώνα προήλθαν από το ίδιο νεοκαντιανό περιβάλλον όπου εμφανίστηκε και ο ίδιος ο Husserl. Ο Ντεριντά σχολιάζει τον Λεβινάς που σχολιάζει τον Husserl και τον Heidegger, από τη σκοπιά των ενδιαφερόντων του ταλμουδικού ιουδαϊσμού και με τη γλώσσα της φαινομενολογικής/ερμηνευτικής φιλοσοφίας -και αυτή είναι η μία παράδοση που ορίζει τη σκέψη του φιλοσόφου.

Η άλλη, ολωσδιόλου αντίθετη στις προθέσεις και στο ύφος, είναι η απονενοημένη νιτσεϊκή κριτική του νοήματος και των αξιών, η οποία στον εικοστό αιώνα και ειδικά στη Γαλλία θα γίνει ένα ευδιάκριτο ρεύμα, διασταυρούμενη κατά τόπους με μια ορισμένη ανάγνωση του Φρόιντ, αλλά κυρίως με διάφορες εκδοχές εμπειριστικού σχετικισμού. Προϊόν της ίδιας της βαθιάς πολιτισμικοϊστορικής κρίσης στις κοινωνίες του ανεπτυγμένου καπιταλισμού, θα μαγνητίσει πολλά σημαντικά πνεύματα στη Γαλλία -Μπλανσό, Μπατάιγ, Αντονέν Αρτό, Φουκό, κ.ά. με τους οποίους επίσης ο Ντεριντά συνδιαλέγεται εδώ- και θα γίνει ακριβώς το εστιακό σημείο που συντάσσει όλο το σύνθετο φιλοσοφικό εγχείρημα του Ντεριντά. Κάποια χρήσιμα μέσα γι' αυτό το έργο θα του προσφέρουν οι τρέχουσες επιστημονικές ιδεολογίες της εποχής -ο στρουκτουραλισμός με την καθαίρεση του ανθρώπου και την εμμονή στην «εξωτερικότητα» των συντακτικών δομών, η τεχνολογία των υπολογιστικών μηχανών με τις έννοιες της «εγγραφής» και του «ίχνους» όπου, κυριολεκτικά, ένα ατέρμονο δίκτυο ψηφιακών αναπαραστάσεων έχει απορροφήσει οποιαδήποτε έννοια υποκειμένου και έκφρασης, υλικού υποστρώματος και φύσης. Ιδού λοιπόν το πλέγμα των δυνάμεων που αλληλοδιεκδικούν τρομακτικά τη σκέψη αυτού του φιλοσόφου, και η απόπειρα να υπεισαγάγει ένα νιτσεϊκό πραξικόπημα κατά του Νοήματος («θεοκτονία») υπό την αμφίεση τεχνικοεπιστημονικών εννοιών μέσα σε μια ιουδαϊκή παράδοση αναζήτησης του πρώτου και άρρητου θεμελίου κάθε νοήματος (Θεός) που αρθρώνεται ήδη στη φιλοσοφική «εξορία» ενός υπαρξιακού ή φαινομενολογικού ιδιώματος, αυτή η σχεδόν αδιανόητη απόπειρα δημιουργεί ένα τόσο πολύπλοκα υφασμένο γραπτό που με τη σειρά του μοιάζει σχεδόν μη αναγνώσιμο.

Δυστυχώς, δεν υπάρχει εδώ ο χώρος να μπούμε σε λεπτομερέστερες αναλύσεις των δοκιμίων που απαρτίζουν αυτό το βιβλίο -δοκίμια στα οποία αποτυπώνεται καθαρά η δυναμική όλων των παραπάνω επιρροών, η δαιμονική οξύνοια αναρίθμητων παρατηρήσεων που θα μπορούσαν να αναπτυχθούν γόνιμα σε μία απελευθερωσιακά προσανατολισμένη σκέψη, αλλά και η ιλιγγιώδης περιφορά των εξοντωτικά αμφίθυμων και αυτοαναιρετικών στάσεων και διαθέσεων του φιλοσόφου.1 Θα επισημάνουμε μόνο και πάλι ένα υφολογικό γνώρισμα, κρίσιμο ωστόσο για τη μελλοντική ανάπτυξη αυτής της φιλοσοφίας. Η εγγραφή της μηδενιστικής χειρονομίας στο καθαυτό ερμηνευτικό πλαίσιο γίνεται με το μέσον της επικέντρωσης στο γράμμα. Για να «διαβάσουμε» έναν πίνακα, παραδείγματος χάριν, πρέπει το μάτι να πάρει τη σωστή απόσταση ώστε να βλέπει ισορροπημένα τις λεπτομέρειες και το περίγραμμα. Αν πλησιάσει υπερβολικά κοντά, ως γνωστόν, το περίγραμμα χάνεται, οι μορφές διαλύονται και τίποτα δεν είναι πραγματικά αναγνωρίσιμο. Αυτό ακριβώς όμως κάνει ο Ντεριντά με το κείμενο: επικεντρούμενος όλο και πιο βασανιστικά στη λεπτομέρεια, στην απόχρωση, στο αδιόρατο πέρασμα -κατά τρόπο μάλιστα που μοιάζει να τηρεί άψογα την ταλμουδική εντολή τής κατά γράμμα εξήγησης, υπερφαλαγγίζοντάς την σε ζήλο- διαλύει οποιαδήποτε κρίσιμη σχέση συμφραζομένου από την οποία μπορεί να προκύψει το νόημα, πράγμα το οποίο εν συνεχεία χρησιμοποιεί ως συνηγορία της άποψής του ότι δεν υφίσταται, κυριολεκτικά μιλώντας, νόημα. Αυτή η διαταραχή της σχέσης πλαισίωσης μπορεί να υποστηρίξει κανείς ότι είναι το κύριο επιστημολογικό σφάλμα της λεγόμενης «αποδόμησης», μιας ολόκληρης παράδοσης κειμενικής κριτικής, με ιδιαίτερη επιρροή στις πρόσφατες λογοτεχνικές σπουδές, που επήγασε από τούτα τα πρώιμα κείμενα του Ντεριντά.



ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 31/10/2003