Σκόπελος: Η ιστορικότητα της καθημερινής ζωής

Έκδοση ΕΟΜΜΕΧ - Λαογραφικό Μουσείο Σκοπέλου



ΚΡΙΤΙΚΗ




Ενα βιβλίο με διηγήσεις, εκτός όμως της λογοτεχνίας, αφού οι αφηγητές είναι σκοπελίτες τεχνίτες και χειροτέχνες και τις ιστορίες τους δεν τις μαστορεύει κάποιος λογοτέχνης αλλά τις καταγράφει ο ιστορικός. Από τη μεγάλη και ενιαία αφήγηση στις πολλαπλές, που σκιαγραφούν την καθημερινή ζωή των μη επιφανών.

Η προφορική ιστορία συνδράμει την ιστοριογραφία από τη γένεση του νεοελληνικού κράτους. Από τον Γεώργιο Τερτσέτη που κατέγραφε τις διηγήσεις των καπεταναίων της Ελληνικής Επανάστασης ως τη Μέλπω Μερλιέ, κοντά έναν αιώνα αργότερα, που όργωνε την Ελλάδα αναζητώντας μικρασιάτες πρόσφυγες. Τότε ακόμη δεν υπήρχε το μαγνητόφωνο και ο προφορικός λόγος μεταγραφόταν απευθείας. «Μας ενδιαφέρει κυρίως το περιεχόμενο και όχι η γλωσσική μορφή» έλεγε η Μερλιέ, όπως μας θυμίζει η Ι. Πετροπούλου στην ενδιαφέρουσα εισήγησή της στη διεθνή ημερίδα του 1997 «Μαρτυρίες ως πηγή της Ιστορίας».

Μισό αιώνα αργότερα η τεχνολογική εξέλιξη δίνει τη δυνατότητα να διασωθούν τα γλωσσικά ιδιώματα και όλες οι φωνητικές αποχρώσεις του λόγου. Η Α. Μπουτζουβή ανήκει στους ιστορικούς που πιστεύουν στην αξία της προφορικής μαρτυρίας. Ιδίως όταν πρόκειται για την ιστορία ενός τόπου. Καθόλου τυχαία επιλέγει τη Σκόπελο, όπου πολλές τέχνες ευδοκίμησαν και οι ντόπιοι μάστοροι και χειροτέχνες δημιούργησαν μια μακρά παράδοση, που μάλιστα εξακολουθεί να ανθίσταται στις τεχνο-οικονομικές ανατροπές.

Μια επιτόπια, συστηματική έρευνα, που καταλήγει να παρουσιάσει 36 αφηγητές, με τις διηγήσεις τους ταξινομημένες ανάλογα με το υλικό που δουλεύουν. Το φάσμα εντυπωσιακά ευρύ: καραβομαραγκοί, ξυλουργοί και ξυλογλύπτες, φανοποιοί, σιδεράδες και μαχαιράδες, κεραμοποιοί και αγγειοπλάστες, πετράδες, τσαγκαράδες, αυτοδίδακτοι ζωγράφοι και κεντήστρες. Ταυτόχρονα οι περισσότεροι αγρότες, με κύρια ασχολία τα δαμάσκηνα. Το κύριο βάρος δίνεται στην πρώτη γενιά, στους 22 αφηγητές που γεννήθηκαν από το 1908 ως το 1929. Ηδη τρεις από αυτούς δεν πρόλαβαν να χαρούν γραμμένη τη διήγησή τους. Βοηθητικές οι έξι αφηγήσεις των μεσηλίκων, ενώ είναι σημαντικό ότι υπάρχει και τρίτη γενιά. Τα εγγόνια που γεννήθηκαν μετά το '60, με διαφορετική νοοτροπία αλλά σταθερή την πίστη στην τέχνη.

Δεν πρόκειται για στεγνές συνεντεύξεις αλλά για μακρείς μονολόγους, που αρχίζουν να ξετυλίγονται μετά από συζήτηση με τον ερευνητή για τις κατευθυντήριες γραμμές. Ο γραπτός λόγος επεξεργασμένος, κυρίως συντομευμένος. Πάντως οι μαρτυρίες παραμένουν άνισες και ως προς την έκταση και ως προς τον πλούτο των πληροφοριών. Γιατί το χάρισμα του λόγου δεν το έχουν όλοι.

Οι αφηγητές δεν σώζουν μόνο τον τρόπο της δουλειάς τους, τότε που τα μέσα ήταν ακόμη αρχαϊκά, αλλά δίνουν πληροφορίες και για την τοπική οικονομία. Κάποτε οι γεροντότεροι κάνουν ενδιαφέρουσες διαπιστώσεις: «Η Σκόπελος στην κορυφή του δαμάσκηνου το 1959 έκανε κοντά δυόμισι χιλιάδες τόνους ξερό δαμάσκηνο», και όμως ποτέ δεν έστερξε η συνεργασία για από κοινού διάθεση του προϊόντος. Ελειπε η «συνεταιριστική συνείδηση».

Μια διαφορετική Σκόπελος προβάλλει μέσα από τις διηγήσεις, όπως ήταν το νησί ακόμη στα τέλη του '70, πριν από την επιδρομή του πλαστικού και τον τουριστικό εκμαυλισμό που απορρόφησε τους πάντες και δεν άφησε εργατικά χέρια για τα κτήματα, ούτε καν για το δαμάσκηνο. Μία από τις τέχνες που χάθηκαν είναι αυτή του φανοποιού. Κάποτε δεν υπήρχε σπίτι χωρίς φανάρι. Για να ευοδωθεί ένα προξενιό, ο γαμπρός έπρεπε να πάει δώρο το φανάρι. Αλλά και η τέχνη του μαχαιρά ή του τσαγκάρη ίσα ίσα που σώζεται, χάρη στα αναμνηστικά μαχαιράκια και στα σανδάλια που ζητούν οι τουρίστες.

Ωστόσο το παραδοσιακό γίνεται και πάλι της μόδας. Παράδειγμα, οι πετράδες, που σε όλα τα αιγαιοπελαγίτικα νησιά είναι λιγοστοί και περιζήτητοι. Και το χειροποίητο επανεκτιμάται. Οι κεντήστρες, οι περισσότερες γερόντισσες πια, αδυνατούν να ανταποκριθούν στις παραγγελίες. Γιατί ποια νέα θα διαλέξει τον αργαλειό, την πλεκτομηχανή ή τη βελόνα; Κι όμως δαντέλες και αγγεία γυρεύουν και οι ξένοι και οι Αθηναίοι. Πρώτο αξιοθέατο στη Σκόπελο, το μαγαζί του Ρόδιου, του αγγειοπλάστη.

Υπουλο παιχνίδι έπαιξε ο τουρισμός στους καραβομαραγκούς. Πάππου προς πάππο πήγαιναν οι ταρσανάδες. Οπου παραλία και ταρσανάς. Ολων των ειδών τα σκάφη έφτιαχναν, εμπορικά αλλά και ανεμότρατες και γρι-γρί. Οι παραγγελίες για καΐκια έφθαναν από όλη την Ελλάδα. Στον Μεσοπόλεμο το 80% ήταν καραβομαραγκοί, και ας ήταν σκληρή δουλειά. Με το φανάρι το πρωί ξεκινούσαν και με το φανάρι το βράδυ επέστρεφαν. Εμπαιναν από παιδιά παραγιοί, χωρίς μεροκάματο για να μάθουν την τέχνη. Αργότερα ήρθαν τα οκτάωρα και οι ασφαλίσεις. Τότε όλοι οι τεχνίτες ήταν έρμαια των ατυχημάτων και χωρίς σύνταξη.

Ωσπου ο τουρισμός έδιωξε τους ταρσανάδες γιατί ρύπαιναν τις παραλίες. Στη θέση τους στήθηκαν παραθαλάσσιοι οικισμοί ενοικιαζόμενων και έγιναν πλαζ. Οι τεχνίτες, ηλικιωμένοι αλλά με το μεράκι ακοίμητο, άρχισαν να φτιάχνουν μικρά σκάφη - μοντέλα. Ειρωνεία της τύχης, αρωγός τους ήρθε ο τουρισμός, εξασφαλίζοντας και πελατεία και καλές τιμές. Πολύ πριν από τους ταρσανάδες έκλεισαν τα κεραμοποιεία, που και αυτά έκαναν άλλοτε χρυσές δουλειές· μόνοι διασωθέντες οι αγγειοπλάστες.

Οι αφηγήσεις δείχνουν τα καθοριστικά για την τοπική κοινωνία συμβάντα: η μετανάστευση ήδη από τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα, ο Πόλεμος και η Κατοχή, οι σεισμοί του '60 και η ανοικοδόμηση, όταν γίνεται το πρώτο βήμα προς τον εκσυγχρονισμό. Επίσης φανερώνουν τις νοοτροπίες: την ανδρική αυτοπεποίθηση σε αντίθεση με τη γυναικεία καρτερία που διακρίνεται σε μια μάλλον αμήχανη και μετρημένη διήγηση.

Οπως παρατηρεί η ερευνήτρια Α. Μπουτζουβή, οι αφηγητές μπλέκουν μύθο και ιστορία κάνοντας νοερά πηδήματα από το θεριό που κυνήγησε ο Αγιος Ρηγίνος, τον 4ο μ.Χ. αιώνα, στους εξόριστους επί Βενιζέλου και αργότερα. Κλέφτες, μαχαιροβγάλτες αλλά και ο Ιων Δραγούμης και πολλοί κομμουνιστές. Μπορεί το 95% από τους τεχνίτες να ήταν ΕΑΜίτες, ωστόσο οι ηλικιωμένοι εξακολουθούν γύρω από αυτά να μετράνε τα λόγια τους.

Πολλοί αφηγητές καταλήγουν, δηλώνοντας την πίστη τους, ότι «η τέχνη δεν χάνεται ποτέ». Ισως και χάρη σε αυτό το πείσμα ορισμένων η Σκόπελος, σε αντίθεση με άλλα νησιά, παραμένει τόπος ελληνικός, χαριέστατος και νοικοκυρεμένος. Στήριξη στις αφηγήσεις δίνει το πλούσιο φωτογραφικό υλικό από τον τόπο και τα έθιμά του.




ΜΑΡΗ ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 17-10-1999