Η σύγχυση του μαθητή Βίττγκενσταϊν

Με ένα τίτλο που παραπέμπει στη "Σύγχυση του νεαρού Τέρλες" του Μούζιλ, ο Γάλλος συγγραφέας πλάθει μια συναρπαστική ιστορία γύρω από το πραγματικό γεγονός ότι ο Βίττγκενσταϊν υπήρξε συμμαθητής του Χίτλερ. Αυτός ο τελευταίος γράφει χαρακτηριστικά στο βιβλίο του Ο Αγών μου:
"Στη Ρεάλσουλε του Λιντς γνώρισα έναν νεαρό Εβραίο απέναντι στον οποίο ήμασταν όλοι επιφυλακτικοί [...]. Λυπάμαι που ο διεθνής ερευνητής της αλήθειας που έγινε στη συνέχεια, δεν είναι παρών για να πάρει μαθήματα Ιστορίας."

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Σχεδόν 60 χρόνια έχουν περάσει από το τέλος του ναζισμού και οι συνειδήσεις που συνεχίζουν την παράδοση της ανθρωπιστικής σκέψης, δηλαδή της ευρωπαϊκής, δεν παύουν να αναρωτώνται πώς ο δυτικός πολιτισμός έζησε αυτή την περίοδο της πτώσης στη βαρβαρότητα.

Λίγο πριν από τον πόλεμο ο Πωλ Βαλερύ, διαισθανόμενος τι θα επακολουθούσε, μιλούσε για το επερχόμενο τέλος του ευρωπαϊκού πνεύματος. Οι πολιτισμοί πεθαίνουν, θύμιζε. Αυτό το κατέβασμα στον Αδη, που υπήρξε το Ολοκαύτωμα για τον δυτικό πολιτισμό, είναι το θέμα του βιβλίου του Αντουάν Μπιγιό H σύγχυση του μαθητή Βίττγκενσταϊν.

Ο προβληματισμός για το τι οδήγησε στη φρίκη συνήθως παίρνει δύο δρόμους. H μία αφορά τον Αδόλφο Χίτλερ και η άλλη το τι συνέβη και ένας ολόκληρος λαός ακολούθησε το φρικτό παραλήρημα.

Το βιβλίο του Αντουάν Μπιγιό δίνει μια φανταστική απάντηση που του επιτρέπει να εξερευνήσει την αλήθεια στο πώς ξεκίνησε το μίσος του Χίτλερ για τους Εβραίους. «Εκείνη την εποχή ο Χίτλερ κατά κανέναν τρόπο δεν μισούσε τους Εβραίους. Αρχισε να τους μισεί αργότερα» γράφει ένας φίλος του για την περίοδο 1909-1910. Τι συνέβη ώστε λίγο αργότερα να γράφει ο δικτάτορας στο Ο Αγών μου: «Οπουδήποτε και αν πήγαινα έβλεπα τώρα Εβραίους και όσο περισσότερο τους έβλεπα τόσο περισσότερο ξεχώριζαν στα μάτια μου από την υπόλοιπη ανθρωπότητα».



Δύο έφηβοι



Στο εξώφυλλο του βιβλίου του Αντουάν Μπιγιό υπάρχουν οι φωτογραφίες δύο εφήβων. Στο πρόσωπο του ενός έχουν παραμείνει τα ίχνη της πρόσφατης παιδικότητας. Στο πρόσωπο του άλλου οι άκρες των χειλιών είναι τραβηγμένες προς τα κάτω και τα μισόκλειστα μάτια μόλις αφήνουν να φανεί ένα οξύ βλέμμα. Σε λίγα χρόνια στο πρόσωπο αυτό θα προστεθεί ένα μουστάκι. Ενα από τα πιο διάσημα μουστάκια της Ιστορίας. Είναι αυθεντικές και είναι από την εποχή που ο Χίτλερ φοιτούσε στη Ρεάλσουλε του Λιντς. H μία είναι του δικτάτορα και η άλλη ενός συμμαθητή του, του μετέπειτα διάσημου φιλοσόφου Λούντβιχ Βίττγκενσταϊν. Τροφή για τη μυθοπλασία που επιχειρεί ο Μπιγιό, μπλέκοντας στοιχεία της πραγματικότητας με φανταστικά, έδωσε ο ίδιος ο δικτάτορας όταν, στο Ο Αγών μου πάντα, γράφει: «Στη Ρεάλσουλε του Λιντς γνώρισα έναν νεαρό Εβραίο απέναντι στον οποίο είμαστε όλοι επιφυλακτικοί... Λυπάμαι που ο διεθνής ερευνητής της αλήθειας που έγινε στη συνέχεια δεν είναι παρών για να πάρει μαθήματα ιστορίας».

Ο Βίττγκενσταϊν γλίτωσε τα μαθήματα ιστορίας που έδινε ο παλαιός συμμαθητής του στους φούρνους των στρατοπέδων και ολοκλήρωσε ένα πρωτότυπο και σημαντικό φιλοσοφικό έργο.

Το βιβλίο του Αντουάν Μπιγιό τοποθετεί τη δράση στο 1951. Ο Νατάν, γιος ενός από τους Εβραίους που γνώρισαν τη «φιλοξενία» των χιτλερικών στρατοπέδων, αναλαμβάνει μιαν αποστολή από τον Αβραάμ Λουτζ, τον εγκέφαλο της ομάδας Χέφτλινγκε. H ομάδα αυτή είναι μυστικός κλάδος της Joss (Jewish Organisation for Strategic Studies) που έχει θέσει έναν στόχο σχεδόν «τρελό»: να κάνει μια πλήρη καταγραφή όλων των δημίων του Ολοκαυτώματος, να χαρτογραφήσει το ανείπωτο. Κάθε ένοχος, από τον φύλακα του στρατοπέδου ως τους υψηλότερους αξιωματούχους αλλά και οποιοσδήποτε που έστω και με έμμεσο τρόπο συνέβαλε στη γενοκτονία, θα έχει μια πλήρη καρτέλα με τη δράση του.

Εδώ αρχίζει η αφήγηση του βιβλίου. H αποστολή του ήρωα θα είναι να συναντήσει στο Λονδίνο τον Βίττγκενσταϊν και να του αποσπάσει την αλήθεια. Μια φρικτή υποψία πλανάται πάνω από τον ιδιοφυή φιλόσοφο. Ενα μυστήριο σκεπάζει την εποχή που εκείνος και «το παιδί Μολώχ» υπήρξαν συμμαθητές στη Ρεάλσουλε του Λιντς. Τι συνέβη ανάμεσά τους; Μήπως κάτι στη συμπεριφορά του Βίττγκενσταϊν υπήρξε η αφορμή του παρανοϊκού παραληρήματος που γέννησε τον ναζισμό; Ενα κομμάτι από την ευθύνη για το Ολοκαύτωμα ανήκει στον μεγάλο ερευνητή της αλήθειας;



Σαδομαζοχιστική φιλία



H αφήγηση του γερασμένου και ετοιμοθάνατου Βίττγκενσταϊν προχωρεί αργά και δύσκολα. Ο Νατάν κερδίζει σιγά σιγά την εμπιστοσύνη του φιλοσόφου. Αρχίζει δείχνοντάς του την περίφημη φωτογραφία των δύο εφήβων. Οι μνήμες από την εποχή που το «παιδί Μολώχ» και ο νεαρός ζάπλουτος τότε Εβραίος συνδέονταν με μια φιλία σαδομαζοχιστικού χαρακτήρα κατακλύζουν τον ετοιμοθάνατο. Σιγά σιγά αποκαλύπτεται μια ιστορία που έχει σχέση με το μεγάλο όνειρο που έτρεφε ο Χίτλερ εκείνη την εποχή: να γίνει μεγάλος ζωγράφος. Το βιβλίο, που έχει αριστοτεχνικά μεταφραστεί από τη Βάσω Μέντζου, έχει όλες τις αρετές ενός αστυνομικού μυθιστορήματος. Εναν ήρωα που λειτουργεί σαν ντετέκτιβ φιλμ νουάρ, ατμόσφαιρα μυστηρίου, πρόσωπα για τα οποία αναρωτιέται κανείς αν είναι αυτά που φαίνονται, μια αλήθεια που αποσπάται τμηματικά και που τα κομμάτια της κολλάει ο ήρωας σαν ένα παζλ που πάντα του λείπει κάτι, ως την τελική αποκάλυψη. Ο Αντουάν Μπιγιό, όμως, πίσω από το δόλωμα μιας διήγησης που ξέρει να κρατά το ενδιαφέρον καλλιεργώντας το σασπένς, διατηρεί ακέραιο έναν φιλοσοφικό προβληματισμό με αναφορές στο έργο του Βίττγκενσταϊν. Αποστολή του κεντρικού ήρωα είναι να αντιστρέψει την τελευταία φράση του Tractatus, κορυφαίου έργου του φιλοσόφου, «Αυτό που δεν μπορούμε να πούμε πρέπει να το αποσιωπήσουμε».

H ενοχή λοιπόν πέφτει πάνω στην ίδια τη φυλή; Ενας Εβραίος συνέβαλε στη γενοκτονία; Είναι γνωστό πόσο διαπρέπει στα ενοχικά και αυτοκαταστροφικά θέματα η εβραϊκή σκέψη. Και ακόμη ξέρουμε πόσο στις ρίζες των οδυνηρών αισθημάτων κάθε θύματος ελλοχεύει η ακόμη πιο τυραννική ενοχή που του αποδίδει ένα μέρος από την ευθύνη. «Εφταιγα και μου συνέβη» ή «εγώ το προκάλεσα» ή ακόμη «πήρα ό,τι άξιζα». Από αυτή την άποψη το βιβλίο του Αντουάν Μπιγιό είναι άλλη μία παραβολή στην καταγραφή των αισθημάτων που κληροδότησε το Ολοκαύτωμα.



Λίνα Λυχναρά (καθηγήτρια και συνεργάτις του ΕΚΕΜΕΛ)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 01-08-2004