Σχετικά με τον Σμιντ

Έπειτα από πολύχρονη, επιτυχημένη σταδιοδρομία, η ζωή του Άλμπερτ Σμιντ, ενός περήφανου, παραδοσιακού τζέντλεμαν και δικηγόρου της παλιάς σχολής, καταρρέει. Η γυναίκα του πεθαίνει. Οι πελάτες του στρέφονται προς τους νέους δικηγόρους, που εισβάλλουν σαν αρπακτικά. Όσο για τη σχέση με τη μοναχοκόρη του, πηγαίνει από το κακό στο χειρότερο. Η αγαπημένη του Σαρλότ γίνεται μια συνηθισμένη γιάπισσα και του ανακοινώνει ότι σκοπεύει να παντρευτεί κάποιον που ο πατέρας της δεν εγκρίνει καθόλου, για λόγους που δεν τολμά να ομολογήσει -ούτε στον ίδιο του τον εαυτό.
Σιγά σιγά οι μάσκες πέφτουν και τα προσχήματα καταρρέουν. Μέσα από τη σκόνη τους, ο «Σμίντης» ξετρυπώνει από τη γωνιά του, κάνει σχέδια για καινούργια ζωή και προσδοκά την αναγέννηση, ίσως και την ευτυχία...

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Κάπως έτσι εισέρχεται και καλείται να φερθεί στη νέα του πραγματικότητα ο άρτι συνταξιοδοτηθείς στην αρχή της αφήγησης Νεοϋορκέζος, αστός δικηγόρος Αλμπερτ Σμιντ, ο οποίος θα χρειαστεί να αντιμετωπίσει στον ώριμο βίο του όσα του επιφυλάσσει η χειρ του Αμερικανού πεζογράφου Λουίς Μπέγκλεϊ (γεννημένου το 1933) στο μυθιστόρημα «Σχετικά με τον Σμιντ».

Δεν είναι, βέβαια, ιδιαίτερα πρωτότυπο το θέμα του βιβλίου αυτού. Ομως οι χειρισμοί του Μπέγκλεϊ το αιμοδοτούν και το καθιστούν ενδιαφέρον. Το ανάμεικτο με σαρκασμό και τρυφερότητα βλέμμα του τελευταίου προς τον εξηνταπεντάρη παραδοσιακό δικηγόρο, που μπαίνει ξαφνικά όχι μόνο σε ένα επαγγελματικό απομαχικό περιθώριο αλλά και σε μια (τύποις) διαθεσιμότητα εν σχέσει προς τη διεύθυνση της ιδιωτικής του ζωής, μετατρέπουν την αφηγούμενη ιστορία σε κάτι μόνιμα ημιφωτισμένο και εκκρεμμές, άρα σε μια υπόθεση άξια προσοχής, οιονεί δραματική.

Και οφείλεται το βάρος της συγκεκριμένης μυθοπλασίας -υποψιαζόμαστε- ακριβώς σ' αυτό τον εσωτερικό διχασμό του συγγραφέα ως προς τον ήρωά του, εάν εξαιρέσουμε την ανοιχτή πριμοδότησή του προς τον κόσμο του Σμιντ στο φινάλε. Δεν ξέρει και ο ίδιος ο Μπέγκλεϊ πώς να χειριστεί τον πρώην ατσάκιστο -όσο και ευάλωτο- μεγαλοδικηγόρο του και αυτό το κάνει στοιχείο της γραφής του. Ετσι, απολαμβάνουμε μέσα από την αμφιθυμία του υποψιασμένου αυτού πεζογράφου (που ξέρει να παίζει εν ου παικτοίς με τους κανόνες του μπεστ σέλερ) το πουαντιλίστικο πορτρέτο ενός όψιμου συνταξιούχου. Ο Σμιντ, όπως όλοι οι όμοιοί του, με την πιο απλή, καθημερινή κίνηση, εντελώς ανεπαισθήτως, βρίσκεται μέσα σε έναν άλλο κύκλο ζωής απέχοντας ελάχιστα αλλά και εξαιρετικά πολύ από τον προηγούμενο. Σχεδόν παρανοϊκά, ως εκ θαύματος, καλείται να συνδιαλλαγεί με έναν κόσμο παρθένο όσο και γνωστό μέσα από τις φαντασιώσεις που είχε κάνει γι' αυτόν κατά το παρελθόν.

Προετοιμασμένος και όχι για όσα πρόκειται να βγουν μπροστά του βρίσκεται με το ένα χέρι στο κρύο και με το άλλο στο ζεστό. Δεν ξέρει εάν ζει με τη βοήθεια μιας επιτάχυνσης ή εάν ξαναγεννιέται. Οσα του έχουν συμβεί, ο πρόωρος θάνατος της αγαπημένης και θελκτικής του γυναίκας Μαίρης από καρκίνο και ο φόβος για την απαγκίστρωση απ' αυτόν της μοναχοκόρης του Σαρλότ, παίρνουν υπόσταση στην οθόνη του παρόντος με τρόπο απρόβλεπτο, που δεν μπορεί να ελέγξει αυτός ο μέχρι πριν από λίγο κύριος των καταστάσεων. Τουλάχιστον όπως έτσι ήθελε να πιστεύει, δηλαδή όσα περιθώρια του είχαν αφήσει ο μάλλον μονοδιάστατος νομικός πατέρας και η άστοργη μητριά του (η οποία, όμως, στο τέλος με τη διαθήκη της βοηθάει τον Σμιντ να πάρει τη ρεβάνς από την ανταγωνιστική κόρη και το γιάπη γαμπρό).

Ο Μπέγκλεϊ δεν κλίνει προς το γκρίζο, ούτε προς το γκροτέσκο. Τη δημιουργική αμηχανία του απέναντι στο «νεοφώτιστο» Σμιντ, που κάνει τα ...εσόδειά του στα καινούρια δεδομένα ζωής, συνοδεύει, όπως είναι φυσικό, το χιούμορ. Γεμάτο συμπάθεια, αλλά δοσμένο με καθαρότητα και ευθυβολία. Εάν κάποτε σκοντάφτουμε σε κάποια συνενοχή, την παρακάμπτουμε ως συγγνωστή: διότι η σημειολογία του ήρωά μας από μόνη της προσκαλεί για κάτι τέτοιο. Ο Σμιντ είναι ένας από τους πολλούς κοινωνικά απόμαχους που κινητοποιούν τον οικτιρμό. Ομως ο ήρωάς μας δεν μεταβάλλεται από τη μία στιγμή στην άλλη σε κάποιον αξιοθρήνητο επαίτη αισθημάτων ως προς τους κληρονόμους ή τους ακόμα δημιουργικούς, κοινωνικά, φίλους του. Μπορεί να βαδίζει στην κόψη, μεταξύ αξιοπρέπειας και ταπείνωσης, όμως είναι σε θέση ακόμα να κοντρολάρει το υπαρξιακό και να μην εκλιπαρεί για βοήθεια με τις σεξουαλικές του αναλαμπές και τις αστικές καθημερινές συνήθειές του. Ισως και με τις αστήρικτες, ιδεολογικές εμμονές του: τη μικρή αντιπάθεια στην εβραϊκή κοινότητα στην οποία ανήκει ο στενοκέφαλος γαμπρός του ή με το γενικότερο πνευματικής τάξης κοσμοείδωλό του, ξένο δυστυχώς προς την αγαπημένη του κόρη. Μεταξύ οιδιπόδειου και μιας εγωιστικής οπτικής για τον τρυφερό βλαστό του, που τον αγνοεί στις επιλογές της και μεταμορφώνεται (;) σε μία στεγνή οντότητα, ο Σμιντ καταλαβαίνει ότι λίγο πριν στερηθεί των εγκοσμίων θα αναγκασθεί να κλείσει βιαστικά και με πικρό χιούμορ το κεφάλαιο που λέγεται Σαρλότ. Ο Μπέγκλεϊ, που μάλλον έχει υπόψη του τον παλιό Γερμανό δραματουργό Χάουπτμαν (του οποίου το θεατρικό «Πριν από το ηλιοβασίλεμα» έχει ουκ ολίγες φορές λεηλατηθεί από το Μπρόντγουεϊ και το Χόλιγουντ) προς το φινάλε βάζει το νεαρό ζευγάρι να πιέζει εκβιαστικά τον πατέρα ώστε να χωρίσει τη νεαρή σερβιτόρα με την οποία ο τελευταίος σχετίζεται. Φυσικά αυτό το τελευταίο περιστατικό μαζί με τα υπόλοιπα συμβάντα δεν φορτίζονται με κάποια άσκοπη δραματικότητα. Ο Μπέγκλεϊ επιδιώκει, χωρίς να λειαίνει το βάθος, να τονίζει την επιφάνεια, ούτως ώστε τα πάντα να λικνίζονται σχεδόν με χάρη και όχι να περιδινίζονται με έντονο τον τρόμο πάνω από την άβυσσο. Οσος σαρκασμός αναλογεί στον ήρωα παρέχεται μέσα από δόσεις μαύρου χιούμορ ελεγχόμενες. Η απειλή του θανάτου και του πνευματικού εκτροχιασμού κυκλοφορούν θα έλεγε κανείς με οικονομία μέσα από συνηθισμένα σύμβολα. Ο απωθητικός, βρώμικος κλοσάρ, που ακολουθεί τον ήρωα σαν απειλητική σκιά και τελικά αποπατεί στην είσοδο του πολυτελούς εξοχικού του Σμιντ, σκιτσάρεται προσεκτικά, αλλά καθόλου εμφαντικά, σαν να ακυρώνεται το όποιο σημαίνον της παρουσίας του.

Δεν ξέρω εάν ο Μπέγκλεϊ είχε συλλάβει τον κόσμο του ήρωά του με κεραίες που εκφράζουν πλέον ένα παγκόσμιο, τρέχον πρωθύστερο και αφορούν τη σεναριοποίηση του κειμένου του. Εάν αυτό έχει σημασία, να πούμε ότι σε κάθε περίπτωση το ανά χείρας βιβλίο έχει βάρος, το οποίο, όπως υπαινίχθηκα, θέλει να μοιάζει ανάλαφρο, καίτοι νιώθουμε να εκπροσωπεί ένα σοβαρότατο από λογοτεχνική άποψη «ωφέλιμο φορτίο». Στην ελληνική έκδοση είναι ...τυλιγμένο στην κουβερτούρα διαφημιστικού της ταινίας τού, ελληνικής καταγωγής, Αλεξάντερ Πέιν, που βασίστηκε στο βιβλίο του Μπέγκλεϊ, με το προφίλ του Τζακ Νίκολσον στο εξώφυλλο και το ζενερίκ στο οπισθόφυλλο να προϊδεάζουν για τα χαρακτηριστικά της υπαρξιακής περιπέτειας του Σμιντ. Στο φιλμ ο τελευταίος ζωντανεύει πιο γκροτέσκο από όσο θα τον ήθελε ο δημιουργός του, ο οποίος φαντάστηκε το συνταξιούχο του διανοούμενο, λιγότερο παρηκμασμένο και περισσότερο εραστή της πραγματικότητας. Ο Σμιντ δεν έχει λήξει βιολογικά, αν και οι συμβάσεις τον θέλουν αποσυνάγωγο. Εδώ βρίσκεται και το στοίχημα του βιβλίου. Οι πενηντάρηδες ήρωες του Τσέχοφ, ας πούμε, δήλωναν γέροι και ξοφλημένοι. Ο Χάμπερτ Χάμπερτ στη «Λολίτα» του Ναμπόκοφ, επίσης στην ίδια ηλικία, έμοιαζε παροπλισμένος βιολογικά και ψυχολογικά. Σήμερα, χαρακτήρες όπως ο Σμιντ σηκώνουν με πικρό μειδίαμα το κληρονομημένο βάρος μιας προκατάληψης εναντίον μιας ηλικίας που ακόμα παίζει στο καρέ, αν και όλοι σχεδόν δεν της μοιράζουμε φύλλο. Ο Μπέγκλεϊ, βέβαια, διά στόματος Σμιντ, περιγράφει έναν, τρόπον τινά, δεύτερο λακανικό καθρέφτη που μας περιμένει σε ώριμη ηλικία να συνειδητοποιήσουμε τη γήρανση. Ο ήρωας, όμως, χωρίς να αεροβατεί, εκμεταλλεύεται με ερωτικό οίστρο τις ευκαιρίες που του παρουσιάζονται. Οχι με τη νεύρωση του στερημένου ή του πανικόβλητου, αλλά με την ψυχολογία του πάντα διαθέσιμου ερωτικά ανθρώπου. Ετσι, στο τέλος, επειδή έχει συνεχώς στραμμένη τη βαθιά του νεανικότητα προς το γίγνεσθαι, κερδίζει παίρνοντας ρεβάνς από τους μικρόψυχους κληρονόμους του.

Η Μαριλένα Αλεβίζου υπερασπίστηκε αποτελεσματικά μία φαινομενικά εύκολη γραφή, που πέτυχε να ανθολογήσει μικρές αλλά σημαίνουσες περιπέτειες ενός ήρωα ακατάλληλου να παίξει το ρόλο του ώριμου πλην σεσηπότος ανδρός.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 04/04/2003