Το βιβλίο της εξορίας ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΟ

Ο Αντόνιο Μουνιόθ Μολίνα ερευνά σ' αυτό το βιβλίο σχεδόν όλες τις μορφές διώξεων: τις φασιστικές, τις ναζιστικές, τις κομμουνιστικές· τις παράλογες τραγωδίες της ανθρωπότητας που σπαράσσεται από προκαταλήψεις, που επιδίδεται σε συλλογικά εγκλήματα. Αυτό το σύνθετο μυθιστόρημα, το τόσο εύκολο στο διάβασμα, μοιάζει γραμμένο κάτω απ' το βλέμμα του Κάφκα και του Πασκάλ, κάτω απ' τη βαριά σκιά του εικοστού αιώνα: σε δεκαεπτά ιλιγγιώδη κεφάλαια που μοιάζουν με σεκάνς κινηματογραφικής ταινίας, ο Μολίνα αφηγείται τις ιστορίες των ανθρώπων που διώχτηκαν, φυλακίστηκαν, στάλθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, καταδικάστηκαν σε κάτεργα. Παρ' όλ' αυτά, το «Βιβλίο της εξορίας» δεν είναι ένα ακόμα μελαγχολικό ανάγνωσμα, δεν είναι ούτε θρήνος ούτε προειδοποίηση για το «πού οδεύει ο κόσμος»: είναι ένας στοχασμός πάνω στη ζωή, την επιβίωση, τον παραλογισμό, τη μοναξιά –που μοιάζει μ' εκείνη του Γιόζεφ Κ. στη «Δίκη»–, την Ιστορία και τη λογοτεχνία. Ο συγγραφέας της «Πανσελήνου» υπογράφει εδώ «το μυθιστόρημα των μυθιστορημάτων», όπου ο φόβος διαδέχεται την απόγνωση κι όπου η ελπίδα δε σβήνει ούτε μπροστά στο βέβαιο θάνατο. «Το βιβλίο της εξορίας» είναι μια τοιχογραφία της ανθρωπότητας που αναπολεί το παρελθόν της το αμείλικτο, το άτρωτο και ενοχοποιητικό· το παρελθόν που στοιχειώνει το παρόν και για το οποίο κανείς –κανείς– δεν είναι αθώος. Ανάμεσα στα πρόσωπα που ζουν, δεινοπαθούν, επιζούν ή πεθαίνουν σ' αυτό το βιβλίο συγκαταλέγονται ο Πρίμο Λέβι –που παίρνει το δρόμο για την Κόλαση–, η Μίλενα Γεζένσκα (ο μεγάλος έρωτας του Κάφκα), η Εουτζένια Γκίνσμπουργκ, που οδηγείται στην παγωμένη Σιβηρία, ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, που δραπετεύει από το ναζιστικό καθεστώς· πρόσωπα ηρωικά, τρομαγμένα, αδικημένα· πρόσωπα χωρίς πατρίδα που δε βρήκαν ποτέ την Ιθάκη τους.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Από την Ισπανία του Λόρκα και του Πικάσο, του Νταλί και του Μπουνιουέλ, τη χώρα όπου συνυπάρχουν αντιπαλεύοντας συνεχώς ο Δον Κιχώτης και ο Σάντσο Πάντσα, συχνά πυκνά μας έρχονται αξιανάγνωστα βιβλία, τα οποία απαιτούν την προσοχή μας. Τέτοιο είναι Το βιβλίο της εξορίας (πρωτότυπος τίτλος Sefarad - έτσι ονομαζόταν η Ισπανία από τους Εβραίους κατοίκους της που εκδιώχθηκαν από τη χώρα το 1492) του Αντόνιο Μουνιόθ Μολίνα (Ούβεδα της Χαέν, Ανδαλουσία, 1956), δημοσιογράφου με σπουδές στην Ιστορία της Τέχνης, γνωστού στους έλληνες αναγνώστες από κάποια έργα του που κυκλοφορούν στις εκδόσεις Σέλας, Αλεξάνδρεια, Καστανιώτη και Πατάκη. Ο Μολίνα θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους ισπανούς συγγραφείς και έχει τιμηθεί δύο φορές με το ισπανικό Εθνικό Βραβείο Αφήγησης και το γαλλικό βραβείο Femina. Στα «Βιβλία» της 21ης Μαρτίου 1999 δημοσιεύθηκαν μια παρουσίαση του αστυνομικής υφής μυθιστορήματός του Πανσέληνος (εκδόσεις Πατάκης) και μια συνέντευξη του συγγραφέα που δόθηκε στον Χάρη Παπαγεωργίου.



Ηρωες και μονόλογοι



Το Βιβλίο της εξορίας, ένα ιδιότυπο μυθιστόρημα που θυμίζει πολύ το στυλ του Μίλαν Κούντερα, δεν έχει πρωταγωνιστές και δράση αλλά ήρωες που επιδίδονται σε εσωτερικούς μονολόγους. Κατά κάποιο τρόπο μοιάζει με δοκίμιο και περιέχει ποικίλες μαρτυρίες. Υπάρχουν σε αυτό διάφοροι αφηγητές, οι οποίοι αναπολούν, θυμούνται, σκέφτονται και στοχάζονται πάνω σε ποικίλα ζητήματα, ιδιαίτερα εκείνο της εξορίας (πολιτικής, πνευματικής, ψυχολογικής κτλ).

Αρχικά νομίζει κανείς πως πρόκειται για ένα βιβλίο που αφορά αποκλειστικά την εβραϊκή φυλή, δεδομένου ότι ο συγγραφέας επιχειρεί να δείξει τους διωγμούς που υπέστησαν στη διάρκεια του 20ού αιώνα όσοι ανήκαν ή θεωρήθηκαν ότι ανήκαν σε αυτήν. Το να είναι κανείς Εβραίος αποτελούσε στίγμα με τρομερές επιπτώσεις. Ανθρωποι καταδικάστηκαν, διαβάζουμε, όχι λόγω των πράξεών τους ή των λόγων τους, όχι επειδή ακολούθησαν έμπρακτα μια θρησκεία ή μια ιδεολογία αλλά «απλώς και μόνον επειδή είχαν γεννηθεί» (σ. 387). «Οταν ήμουν εννιά ή δέκα χρονών, στη Βουδαπέστη, αυτό που ήθελα δεν ήταν να γλιτώσουν οι Εβραίοι από τους ναζί. Σας το λέω και ντρέπομαι: αυτό που ήθελα ήταν να μην είμαι Εβραίος» εξομολογείται κάποιος ανώνυμος (σ. 152). Μολονότι οι εξιστορήσεις των περιπετειών των Εβραίων της Διασποράς - ο τίτλος του είναι εύγλωττος - απλώνονται σε πολλές σελίδες, το Βιβλίο της εξορίας δεν είναι ένα ακόμη πόνημα για το Ολοκαύτωμα ή τον αντισημιτισμό - εν πολλοίς αναφέρεται στην τραγωδία του ανθρώπου. Ενας από τους ήρωες - το κατ' εξοχήν τιμώμενο πρόσωπο - είναι ο Φραντς Κάφκα. Μια φράση από τη Δίκη του αποτελεί και το μότο: «"Ναι" είπε ο κλητήρας "είναι κατηγορούμενοι, όλοι αυτοί που βλέπετε εδώ είναι κατηγορούμενοι". "Αλήθεια; " είπε ο K. "Τότε, είναι σύντροφοί μου"». Αλλα πρόσωπα που εμφανίζονται είναι η Μιλένα Γέσενκα, ο μεγάλος έρωτας του Κάφκα, ο Πρίμο Λέβι που ταξίδεψε με τρένο προς το Αουσβιτς, η Ευγενία Γκίνσμπουργκ που οδηγήθηκε στη Σιβηρία από το σταλινικό καθεστώς, ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, ο οποίος δραπέτευσε από τη Γερμανία του Χίτλερ και αυτοκτόνησε το 1940.

Υπάρχουν και ήρωες που δεν είναι Εβραίοι, δηλαδή που δεν ανήκουν στο κατ' εξοχήν διωκόμενο έθνος της ιστορίας: συναντάμε κομμουνιστές, εξορίστους στη Σιβηρία από το Στάλιν και εκτελεσμένους από τον ίδιο. Συγκλονιστική είναι η ιστορία του Χάιντς Νόυμαν, ηγετικού στελέχους του Γερμανικού Κομμουνιστικού Κόμματος που επί Χίτλερ κατέφυγε στη Σοβιετική Ενωση για να γλιτώσει από τους ναζί κι εκεί, πέφτοντας σε δυσμένεια, συνελήφθη και εκτελέστηκε με μια σφαίρα στον αυχένα· το γερμανο-σοβιετικό σύμφωνο του 1939 περιείχε, ανάμεσα στους άλλους, κι έναν επαίσχυντο όρο: οι γερμανοί πολίτες που είχαν αντιταχθεί στον ναζισμό και ζήτησαν πολιτικό άσυλο στην ΕΣΣΔ έπρεπε να παραδοθούν στη Γερμανία, κάτι που υλοποιήθηκε.

Ωστόσο εξόριστοι, κατά τον Μολίνα, δεν είναι μόνο οι απανταχού της γης καταδιωγμένοι, οι αιρετικοί ή οι διαφωνούντες κάθε λογής, αλλά και πολλοί άλλοι, όσοι δεν ανήκουν κάπου, όσοι έχουν διαφορετικές απόψεις, ο νοικάρης που φοβάται μην τον διώξουν, ο ξένος που του λείπει ένα χαρτί για να ρυθμίσει μιαν υπόθεση, ένα παχουλό και ντροπαλό παιδί στο σχολείο, ο βραδύνους σε μια στρατιωτική μονάδα, ο θηλυπρεπής ανάμεσα στ' αρσενικά, ο καταπιεσμένος σύζυγος που λοξοκοιτάει άλλες γυναίκες, ο υπάλληλος που δεν κατορθώνει να μονιμοποιηθεί, ο παράνομος μετανάστης.



Το διωκόμενο έθνος



Σε όλο το κείμενο ο ανώνυμος αφηγητής, ο ίδιος ο Μολίνα, σχολιάζει κλασικά βιβλία και διάσημους συγγραφείς, επισημαίνει παραβιάσεις των ηθικών νόμων, εκφράζει κάποιους στοχασμούς πάνω στη ζωή, στην επιβίωση, στη μοναξιά ή καυτηριάζει τα κακώς κείμενα με νηφάλιο τρόπο. Σε αυτό βρίσκουμε τον Τολστόι και τη Σονάτα του Κρόυτσερ, τον Κόνραντ και την Kαρδιά του κτήνους, τον Προυστ και τον Ξανακερδισμένο χρόνο, τον Μπρους Τσάτγουιν και το Στην Παταγονία, τον Αρθουρ Καίσλερ και την Αόρατη γραφή. Συναντάμε επίσης τον φιλόσοφο Σέρεν Κίρκεγκορ, τον Κάρολο Δαρβίνο που ταξίδεψε με το ιστιοφόρο Μπιγκλ στα νησιά Γκαλάπαγκος ή τον Λέοντα Τρότσκι που εκδιώχθηκε από τη Ρωσία και κατέφυγε στο Μεξικό για να δολοφονηθεί εκεί από έναν ισπανό πράκτορα του Στάλιν, τον Ραμόν Μερκαντέρ. Διάσπαρτοι μέσα στις σελίδες, περνούν σαν διάττοντες αστέρες και στοιχειώνουν το βιβλίο, ο ντετέκτιβ Φίλιπ Μάρλοου, ο Κωνσταντίνος Καβάφης, ο Φερνάντο Πεσσόα, ο Τσέζαρε Παβέζε και άλλοι γνωστοί και άγνωστοι που σημάδεψαν την ιστορία και τον πολιτισμό των περασμένων δεκαετιών.

Το πρώτο από τα 17 κεφάλαια του βιβλίου, αυτό που τιτλοφορείται «Νεωκόρος», είναι ο μονόλογος ενός Ισπανού, εξόριστου στη Μαδρίτη, που θυμάται και νοσταλγεί την παλιά καλή εποχή που ζούσε στην επαρχία, σε μια πόλη της Ανδαλουσίας. Πρόκειται για ένα κείμενο που παραπέμπει - και θυμίζει αρκετά - στο αριστουργηματικό αυτοβιογραφικό έργο του Μολίνα Ο Πολωνός ιππέας (εκδόσεις Καστανιώτη). Το βιβλίο τελειώνει με το κεφάλαιο «Σεφαράδ», στο οποίο περιγράφεται η επίσκεψη ενός από τους ήρωες στη Νέα Υόρκη, στο βόρειο Μανχάταν, στην έδρα της Ισπανικής Εταιρείας της Αμερικής, ένα μουσείο ισπανικής τέχνης που ίδρυσε κάποιος μεγαλομανής κερδοσκόπος που ονειρευόταν να το κάνει κέντρο τουριστών και περιέργων, κάτι το οποίο δεν έγινε. Υπάρχει κι ένα διαφορετικό κεφάλαιο, το «Σεχραζάντ», όπου ακούγεται η φωνή μιας γυναίκας, μιας ισπανίδας κομμουνίστριας, που μιλάει υπέρ του Στάλιν. H αφηγήτρια είδε από κοντά τον μπολσεβίκο ηγέτη, ο οποίος συνέβαλε τα μέγιστα στην «οικοδόμηση του σοσιαλισμού» και «κέρδισε τον πόλεμο εναντίον των ναζί»· κατ' αυτήν όσα λέγονται για τα εγκλήματα του Στάλιν είναι υπερβολές, «λες και ο Στάλιν δεν έκανε τίποτε άλλο από το να δολοφονεί, ή λες και όλοι όσοι καταδικάστηκαν ήταν τελείως αθώοι». (Πρόκειται για μια ευρέως διαδεδομένη αντίληψη, την οποία εδώ στην Ελλάδα εσχάτως προβάλλουν και κάποιοι μαχόμενοι διανοούμενοι της Αριστεράς.)

Ο Μολίνα, ένας μάστορας της γραφής, εραστής της Ιστορίας και της λογοτεχνίας, προτού συγγράψει το παρόν, ένα υψηλής ποιότητας βιβλίο - ο έλληνας εκδότης το υποτιτλίζει ως «Το μυθιστόρημα των μυθιστορημάτων»-, μελέτησε πληθώρα εντύπων, μπήκε στο Διαδίκτυο και άκουσε ένα σωρό προφορικές ιστορίες τις οποίες κατέγραψε. Μολονότι κάποιες από τις ιστορίες του είναι ισπανικού ενδιαφέροντος, στο σύνολό τους αφορούν τον οικουμενικό αναγνώστη, αφού η «εξορία» ως έννοια, οι προκαταλήψεις και τα πολιτικά εγκλήματα είναι παγκόσμιο φαινόμενο. Στο σημείωμα στο τέλος του Βιβλίου της εξορίας αναφέρει όλες τις πηγές του - μερικές δυσεύρετες -, καθώς και ό,τι τον γοήτευσε και τον ώθησε να επινοήσει τις φωνές που «ακούγονται» στο βιβλίο του. Παρά τις αναφορές του στον Τζον Λε Καρέ, στον Τσάντλερ και στον Χάμετ, ο Μολίνα δεν ανήκει ασφαλώς στη χορεία των αστυνομικών συγγραφέων - η υπενθύμιση απευθύνεται σε όσους περιφρονούν το συγκεκριμένο λογοτεχνικό είδος -, διαφορετικά δεν θα γινόταν μέλος της Ισπανικής Ακαδημίας ούτε μέλος του Τάγματος των Τεχνών και των Γραμμάτων της Γαλλίας το 1998.



Φίλιππος Φιλίππου (συγγραφέας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 04-04-2004