Σκοτάδι σημαίνει σκοτάδι

Βομβαρδισμοί των δυνάμεων του ΝΑΤΟ ενάντια στη μαρτυρική Γιουγκοσλαβία. Μια καταγραφή-μαρτυρία της ηρωικής αντοχής του Σερβικού λαού στην πιο τραγική στιγμή της σύγχρονης ιστορίας του. Παράδειγμα υπερηφάνειας, αξιπρέπειας και καρτερικότητας των ανθρώπων που άδικα πλήρωσαν ένα μεγάλο λογαριασμό στον κόσμο της υποκρισίας και των συμφερόντων.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Στη συλλογή διηγημάτων «Σκοτάδι σημαίνει σκοτάδι» ο Σέρβος συγγραφέας Τσέντομιρ Μίρκοβιτς επιχειρεί, μέσα από την αναγκαστικά μινιμαλιστική τεχνική του διηγήματος, στηριζόμενος στο έλασσον για να αναχθεί στο μείζον, να ιστοριογραφήσει την πρόσφατη, εμπόλεμη Γιουγκοσλαβία και ταυτόχρονα να συστήσει λογοτεχνικό κείμενο. Το στοίχημα δεν είναι μικρό...

Η μινιμαλιστική τεχνική επιστρατεύεται για να υποστηρίξει μια μινιμαλιστική θεματογραφία. Στο βιβλίο οτιδήποτε μπορεί να αποτελέσει το έναυσμα και στη συνέχεια το θέμα του καθενός από τα τριάντα τρία διηγήματα: από την τυχαία συνάντηση σ' ένα ασανσέρ και τους ήχους της βροντής και της βροχής μέχρι την κλοπή μιας φραντζόλας ψωμιού, την παιχνιδιάρικη αντίδραση ενός κουταβιού ή τον πρωθύστερο τρόπο με τον οποίο αυτοσκηνοθετείται το όνειρο, όλα περνούν από το φακό του συγγραφέα, για να προβληθούν, μεγεθυνόμενα, στη λογοτεχνική σκηνή.

Κι αυτό το καταφέρνει, γιατί, ενώ ξεκινάει από τυχαία και ευτελή μικρογεγονότα της καθημερινότητας, κατορθώνει να τα διογκώσει και να τα υψώσει στο επίπεδο της γραφής, δηλαδή να τα παραμορφώσει ουσιωδώς ώστε να αξίζουν τη λογοτεχνική τους μνημείωση. Γιατί ο Τσ. Μ. έχει την ικανότητα να μεταπλάθει ασήμαντα περιστατικά ντύνοντάς τα με το ακριβό ένδυμα του στοχασμού και απογειώνοντάς τα από το ευκρινές αλλά στεγνό πεδίο της πραγματικότητας στο υγρό, δημιουργικό ημίφως της γραφής.

Ένας στοχασμός σχεδόν προεξαγγελτικός, αφού ο συγγραφέας σχολιάζει τον τίτλο κάθε διηγήματος, ο οποίος δηλώνει το απόσπασμα πραγματικότητας που πυροδοτεί το διήγημα, με έναν υπότιτλο που αντιστοιχεί, κατά κάποιον τρόπο, με μια ομόλογη και ομότροπη πνευματική ή ψυχική κατάσταση.

Το «Σκοτάδι» θα μπορούσε να μοιάζει με τις αμερικανικής προελεύσεως και τυπολογίας short stories. Εκείνο που το διαφοροποιεί δεν είναι η ευρωπαϊκή του καταγωγή, αλλά η αντιπραγματιστική αντίληψη του συγγραφέα μέσα σ' ένα απολύτως ρεαλιστικό πλέγμα περιστάσεων. Ο Μίρκοβιτς γνωρίζει πως η λογοτεχνία αρχίζει εκεί που τελειώνει το αποτύπωμα της πραγματικότητας στη συνείδηση του συγγραφέα.

Ποιο γεγονός -το οποίο, ενταγμένο στη φυσική ροή της πραγματικότητας, μοιάζει να είναι ασήμαντο και ευτελές- μετατρέπεται σε σύμβολο και έτσι γίνεται σημαντικό για τη λογοτεχνία; Ποια, ασήμαντη κατά τα λοιπά, λεπτομέρεια, χρησιμοποιημένη κατά τρόπο συμβατό με τη λογοτεχνία, δηλαδή γλωσσικά υψωμένη και έμφορτη με νόημα, αποκτά βάρος και θέση στην πεζογραφία; Με άλλα λόγια: ποιος είναι ο προνομιούχος τόπος όπου γεννιέται το έργο τέχνης;

Αυτά είναι τα ερωτήματα που απασχολούν τον Τσ. Μ., στα οποία προσπαθεί να απαντήσει εισάγοντας ευθέως το στοχασμό στο κείμενο, μπολιάζοντας με λογοτεχνικό στοχασμό το μικρό και ασήμαντο που εκλύεται από τα σύντομα, σχεδόν αστραπιαία, στιγμιότυπα της καθημερινής ζωής. Παράλληλα, αυτός ο στοχασμός εισάγεται στην κειμενική πραγματικότητα όχι μέσω της αυτοαναφορικότητας -πράγμα που θα σήμαινε το περιττό βάρος μιας ακόμη, έστω πλαστής, personae- αλλά ως γεγονός του κειμένου στην ίδια μινιμαλιστική εκδοχή της πραγματικότητας.

Ο στοχασμός είναι η απάντηση του Σέρβου πεζογράφου στην αρχαία σύγκρουση ανάμεσα στη λογοτεχνία και το πραγματολογικό υλικό της. Μια σύγκρουση που, επεκτεινόμενη, αντιθέτει το συγγραφέα με τον Κόσμο και που πάνω της εδράζεται η μαγική λειτουργία του λογοτεχνικού κειμένου. Γιατί αυτή η πάντα μυστηριώδης σχέση ανάμεσα στο αντικείμενο και το σύμβολο, κατ' επέκταση ανάμεσα στο γεγονός και το αποτύπωμά του, εν τέλει: ανάμεσα στην πραγματικότητα και τη λογοτεχνία, παραμένει πάντα ανεξιχνίαστη, ουσιωδώς μαγική.

Το πραγματολογικό υλικό των διηγημάτων το παρέχει, βέβαια, ο πρόσφατος πόλεμος ανάμεσα στις ΝΑΤΟϊκές δυνάμεις και τη Γιουγκοσλαβία, ακριβέστερα: οι παράπλευρες λεπτομέρειες αυτού του πολέμου. Και τόσο η πρόθεση «ανάμεσα» όσο και το ουσιαστικό «πόλεμος» ακούγονται ειρωνικά, αφού είχαμε την πρώτη στην Ιστορία σύγκρουση χωρίς ούτε μια ανθρώπινη απώλεια από τη μία πλευρά των εμπολέμων.

Τοπία πολέμου, ένας διάχυτος φόβος και, πάνω απ' όλα, ένα σπαρακτικό συλλογικό παράπονο συνθέτουν το ψυχολογικό κλίμα όπου εκτυλίσσονται οι μικρές ιστορίες του Τσ. Μ. Και μέσα από αυτές δεν μπορεί παρά να δει κανείς ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά με τη χώρα μας, όπως, για παράδειγμα, την υπερβάλλουσα έγνοια για το «πώς μας βλέπουν οι ξένοι», κοινή παράμετρος κάθε εθνικού επαρχιωτισμού.

Καθώς όλη η συλλογή είναι εμποτισμένη στη συνθήκη του πολέμου, ο Τσ. Μ., με συγγραφική οξυδέρκεια, προκρίνει τη στεγνή, άμεση περιγραφή και τους χαμηλούς τόνους, όπως ταιριάζει σε επικούς καιρούς, όταν η πραγματικότητα με τις υψηλές εντάσεις της κινδυνεύει να στομώσει τη λογοτεχνία, μηδενίζοντάς την σε μεγαλοστομία.

Όταν οι εξωτερικές ως προς το κείμενο συνθήκες που το τροφοδοτούν κινδυνεύουν, με τον πληθωρισμό ή την υπερβολή τους, να υπερχειλίσουν το κείμενο, ο συγγραφέας δεν έχει άλλη λύση από το να αποσβέσει, χάριν του αναγνώστη, τους υπερβολικούς κραδασμούς της πραγματικότητας, κατεβάζοντας τους τόνους και απορροφώντας τις εντάσεις.

Αγνοούμε άλλα έργα αυτού του Σέρβου πεζογράφου -πιθανόν δεν έχουν μεταφραστεί.

Όμως με αυτή τη συλλογή διηγημάτων, που φέρει τον ταυτολογικό τίτλο «Σκοτάδι σημαίνει σκοτάδι», ο Τσέντομιρ Μίρκοβιτς κατορθώνει να ενταχθεί -ίσως ένα σκαλί χαμηλότερα, μα αυτό δεν έχει σημασία- στη μεγάλη γραμμή τής, σχετικά άγνωστης παλιότερα, όχι όμως γι' αυτό λιγότερο σημαντικής και ρηξικέλευθης, γιουγκοσλαβικής (σερβοκροατικής) λογοτεχνίας. Πλάι στα ιδιότυπα, κλειστά κείμενα των Ντανίλο Κις, Μπράνιμιρ Στσεπάνοβιτς και, όλως ιδιαιτέρως, του Μίλοραντ Πάβιτς, προστίθεται ένα ακόμη, λιγότερο κλειστό και ρηξικέλευθο ίσως, μα οπωσδήποτε αξιοσύστατο πεζογράφημα.

Η μετάφραση της Γκάγκα Ρόσιτς, που πιστώνεται και με την επιλογή των διηγημάτων, με την επιμέλεια του Πάνου Σταθόγιαννη, σχεδόν ανεπίληπτη.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 24/08/2001