Απαγορευτικόν απόπλου

«Το παλιό ελληνικό φορτηγό Χίος και το δανέζικο Έμμα Μέρσκ στο παρθενικό τους ταξίδι, φορτώνουν στη Γιοκοχάμα φύλλα λαμαρίνας και σαλπάρουν για το Μπιλμπάο.
Το πρώτο θα φτάσει, το δεύτερο όχι.
Πυκνό πούσι και ορατότης μηδέν στο τράφικο του English Channel. Το γιαπωνέζικο Καπετάν Γιάννης, με το ραντάρ του τον Κίτσο χαλασμένο, βαδίζει τυφλό στα πολυσύχναστα και επικίνδυνα νερά, με δανεικά μάτια του Ντήλιαν Λητώ που ακολουθεί και δίνει οδηγίες.
Πλεύσιμος Αμαζόνιος, Μανάους, απέραντη ζούγκλα, Τιχάκια, ερημικά και ο πολιούχος των ξενιτεμένων Καζαντζίδης.
Τόκυο. Μεγάλη Παρασκευή, εκκλησιασμός πληρώματος και "ω γλυκύ μου έαρ" από τη γιαπωνέζικη χορωδία στα ρώσικα».

Από τον πρόλογο της Ιωάννας Καρυστιάνη

ΚΡΙΤΙΚΗ



Είκοσι μία «θαλασσινές ιστορίες», αποθησαύρισμα αναμνήσεων σχεδόν μιας εικοσαετίας, από το πρώτο μπάρκο του 1947, μόλις αποφοιτήσας ο συγγραφέας από τη Σχολή, ως το 1966, που βγήκε οριστικά στη στεριά. Ιστορίες όπου τον καθοριστικό ρόλο τον έχουν τα εμπορικά καράβια παντός τύπου και εποχής: το πρώτο «γέρικο φορτηγό» που έκαιγε ακόμη κάρβουνο, το «Αννα», μόλις είχε τελειώσει ο πόλεμος, και ο αφηγητής «ναυτολογημένος Δόκιμος Πλοίαρχος», μετά ένα γιαπωνέζικο φορτηγό, το «Καπετάν Γιάννης», «μοτόρι 15.000 τόνων», κι αυτός υποπλοίαρχος, και αργότερα, στο ίδιο καράβι, καπετάνιος, αλλά και εκείνο το πρώτο λίμπερτι, το «Αμερική», με τα «προϊστορικά» όργανα, καπετάνιος πια, έστω και «πρωτοτάξιδος», κι άλλα, το «Χίος», το «Ελληνίς» ή το «Καπετάν Κωστής», που έσπευσε σε βοήθεια στη μέση του ωκεανού, ως το μικρό φέρι «Σπύρος» της γραμμής Ανδρος - Ραφήνα.



Τα δύσκολα περάσματα



Ιστορίες που εκτυλίσσονται στους ντόκους και στα ανοιχτά, σε δύσκολα περάσματα ωκεανών ή και ποταμών, με καιρό αίθριο αλλά και «Τούρκο». Από μια άποψη, εξωτικές ή και κοσμοπολίτικες, ουσιαστικά όμως ιστορίες που αποκαλύπτουν έναν γοητευτικό αφηγητή με λεπτή αίσθηση χιούμορ. Ως καπετάνιος ο Τζ. I. Μαράτος, καθώς γράφει, αντιμετώπιζε με σεβασμό τη θάλασσα, πιθανώς και γι' αυτό, τώρα που μπάρκαρε για τα καλά στην άλλη θάλασσα της γραφής, δείχνει τον ίδιο σεβασμό. Και στο δεύτερο βιβλίο του εξακολουθεί να κάνει λόγο για ναυτικές ή και θαλασσινές ιστορίες, παραμένοντας στον χώρο της αυτοβιογράφησης. Δεν φουσκώνει τις αφηγήσεις του με παρεκβάσεις και λοξοδρομήματα σε παράπλευρες ιστορίες και συγγενή συμβάντα και, όταν έρχεται συνειρμικά μια αλλότρια παράσταση, αρκείται σε κάποια νύξη, πιθανώς και ως υπόσχεση για μια μελλοντική ιστορία.

Ωστόσο αρκετές από τις ιστορίες χαίρουν της αυτοτέλειας διηγήματος και οι υπόλοιπες, ιδίως ορισμένες που φέρνουν περισσότερο προς απομνημονεύματα, με μικρές υφολογικές επεμβάσεις θα μπορούσαν να αναδειχθούν περαιτέρω. Κατ' αρχήν το ενδιαφέρον αποσπούν οι ανάλαφρες ιστορίες που στηρίζονται σε ένα ανεκδοτολογικό συμβάν, αλλά στήνονται με τέτοιο τρόπο ώστε να κερδίζει η αφήγηση και η φαιδρή κατάληξη να έρχεται ως συμπλήρωμα. Απαρέγκλιτα ο Μαράτος ξεκινά δίνοντας τις συντεταγμένες του· τα στοιχεία του πλοίου και τα χαρακτηριστικά του σκαριού, το φορτίο, την αφετηρία και τον προορισμό. Αντί ακριβούς χρονικού προσδιορισμού, τον βαθμό του, ενώ αμέσως μετά σκιτσάρει τα βασικά πρόσωπα - συνήθως ένα, κάποτε και περισσότερα - γύρω από τα οποία πλέκεται η ιστορία. Παρεμπιπτόντως, μέσα από τις ιστορίες προβάλλει μια μικρή αλλά αντιπροσωπευτική πινακοθήκη ελλήνων ναυτικών: ολιγομίλητοι Κρητικοί και πονηροί Κεφαλλονίτες με την «κουρλαμάδα» στο αίμα τους, παραμυθάδες που «είχαν φάει τη θάλασσα με το κουτάλι» και άλλοι, γκόμενοι, που σε κάθε λιμάνι παντρολογιόνταν, με πρώτους τους καπετάνιους, θαλασσόλυκους και βαθιά θρησκευόμενους.



Πανσπερμία φυλών



Μετά τη σύντομη εισαγωγή, αρχίζει να ξετυλίγει την κυρίως ιστορία, με περιγραφές κατατοπιστικές αλλά ποτέ πλατειάζουσες για μακρινά λιμάνια και θάλασσες, από όπου δεν λείπουν οι κοινωνιολογικές παρατηρήσεις για την πανσπερμία των λαών που συναντούν. Ο τρόπος της αφήγησης δημιουργεί ένα συνεχώς ανανεούμενο σασπένς για την ίδια πάντα μάχη μεταξύ της δεξιότητας του καπετάνιου και των δαιμόνων της φύσης. Με την ευκινησία προφορικού λόγου μεταφέρει στιχομυθίες και διαλόγους. Συχνά η έκπληξη προκύπτει από τις ανοίκειες καταστάσεις με τις οποίες έρχονται αντιμέτωποι οι ναυτικοί, οπότε αρκεί μια επιτυχημένη ατάκα για τη δημιουργία ευφρόσυνης και γελαστικής διάθεσης. Χυμώδης η θαλασσινή γλώσσα, με πλήθος ναυτικούς όρους που το γλωσσάρι μετά δυσκολίας αντιμετωπίζει. Προπαντός πλούσια σε ιδιωματικές εκφράσεις, όπου η ποικιλία ονομάτων για τους ανέμους και τις διαθέσεις της θάλασσας φαίνεται ανεξάντλητη. Ο Μαράτος μάς προσφέρει το παράδειγμα ενός ιδιόλεκτου, που κατορθώνει, και χάρη στη μακρόχρονη τριβή, να χωνέψει στην ελληνική ευφωνία τις αγγλικές λέξεις.

Τελικά από τις τερπνές ιστορίες πιστεύουμε πως ξεχωρίζουν όσες στρέφονται γύρω από το ελληνικό ταμπεραμέντο, μαζί με κάποιες μάλλον φιλοσοφικής διάθεσης, όπως εκείνη για τους Ινδούς, που ανέκτησαν μεν την ελευθερία τους, παρέμειναν όμως δέσμιοι της αγγλικής νοοτροπίας ως καρικατούρες της βρετανικής πόζας. Πέρα όμως από τις παιγνιώδεις ιστορίες, υπάρχουν και οι ερωτικές που ποικίλλουν σε ευστοχία. Για παράδειγμα, η περιπέτεια του νεαρού υποπλοιάρχου με την πολωνίδα εκπρόσωπο του κομμουνιστικού κόμματος μένει στη διασκεδαστική πλευρά τού άλλοτε ποτέ αδυσώπητου ιδεολογικού πολέμου, ενώ «Ο Πίπης» μάλλον χάνεται σε μυθιστορηματικού τύπου περιπλοκές. Και άλλες ωστόσο ιστορίες, ιδίως όσες αναφέρονται σε προσωπικά βιώματα, αδικούνται όταν φορτίζονται συγκινησιακά ή φορτώνονται με κρίσεις και σχόλια. Λ.χ., μια πιπεράτη ιστορία, όπως αυτή του «ιδιόρρυθμου» κυρίου Αντρέ, του ζωγράφου, που κατ' εξαίρεσιν επιβιβάστηκε σε φορτηγό για τη διαδρομή Χάβρη - Νέα Υόρκη, εξασθενεί όταν παρουσιάζεται ως μία ακόμη περίπτωση κοινωνικής κριτικής.



Λαμαρίνες στον ωκεανό



Οπως και αν έχει, και μόνο για δύο διηγήματα ο Μαράτος δικαιούται τον τίτλο του πεζογράφου αντί αυτού του αυτοβιογραφούμενου· το «Steel Coils» και το ομότιτλο του βιβλίου. Μεγάλη θαλασσοταραχή μπορεί να μην περιγράφει σε κανένα από τα δύο, γιατί, όπως γράφει εισαγωγικά, «φοβάται ότι δεν έχει την ικανότητα να αποδώσει το μεγαλείο της», ωστόσο η διαδρομή, στην πρώτη ιστορία, του «Χίος» από τη Γιοκοχάμα για το Μπιλμπάο, με φορτίο φύλλα λαμαρίνας δεμένα σε κουβαρίστρες πέντε τόνων εκάστη, εξελίσσεται σε συναρπαστική περιπέτεια, χωρίς δραματοποιήσεις και εξάρσεις παρά το τραγικό τέλος της. Οσο για το ομότιτλο, που λαμβάνει χώρα στο λιμάνι με την προοπτική ενός ταξιδιού, όταν ο καιρός επιβάλλει «απαγορευτικόν απόπλου», δείχνει πως μπορεί να γράψει και στεριανές ιστορίες, αποτυπώνοντας την ψυχολογία των ανθρώπων.



MAPH ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ , 29-06-2003