Γυναικείοι σύλλογοι στην Κωνσταντινούπολη 1861-1922

Η Κωνσταντινούπολη, στις αρχές του 20ού αιώνα, μία πόλη με συνολικό πληθυσμό 1.200.000 κατοίκων, μία ελληνική κοινότητα, τα μέλη της οποίας σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Πατριαρχείου προσέγγιζαν τις 365.000, και περισσότερους από 500 Ελληνικούς Συλλόγους. Το βιβλίο επιχειρεί την καταγραφή των Συλλόγων αυτών, εξετάζει τα είδη τους και τους σκοπούς που επιδίωκαν οι ιδρυτές και τα μέλη τους, και αναζητεί τα αίτια που οδήγησαν στη δημιουργία τους. Προϊόν μακροχρόνιας έρευνας, αποτελεί πολύτιμο, θεμελιακό εργαλείο για οποιαδήποτε προσπάθεια προσέγγισης του εθνικού αυτού ζητήματος.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η έρευνα των δύο φιλολόγων και ιστορικών ξεκινά με μια εικόνα της Πόλης στις αρχές του 20ού αιώνα, στο τελευταίο δηλαδή κομμάτι αυτής της επισκόπησης. Παρατηρείται έντονη κινητικότητα των Ελλήνων στην έδρα της οθωμανικής επικράτειας, που έχει όλα τα χαρακτηριστικά μιας πολυπολιτισμικής μεγαλούπολης, πρώην πρωτεύουσας του χριστιανικού βυζαντινού κράτους. Ενας στους τρεις κατοίκους της Κωνσταντινούπολης είναι Ελληνας, πολύ δραστήριος μάλιστα, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας δίνονται. Η πόλη έχει γίνει το κέντρο του Ελληνισμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα, όταν συντελείται η πνευματική αφύπνιση του έθνους και συγχρόνως αναπτύσσονται ευνοϊκές οικονομικές συνθήκες. Εχει σχηματιστεί πλέον μια ορθόδοξη αστική τάξη, που ασχολείται με το εμπόριο, τη βιομηχανία, τις τραπεζικές δραστηριότητες και τον δημόσιο δανεισμό. Ανάμεσα στις ποικίλες μορφές συλλογικής δράσης του Ελληνισμού στην Πόλη, αναπτύσσεται και η φιλανθρωπία. Ούτως ή άλλως, η βυζαντινή παράδοση έχει κληροδοτήσει το αίσθημα της φιλαλληλίας και της συλλογικής αγαθοεργίας στους τελευταίους βυζαντινούς απογόνους. Αυτή την ευθύνη απέναντι στους ασθενέστερους αναλαμβάνουν κυρίως οι κωνσταντινουπολίτισσες γυναίκες, οι οποίες αισθάνονται ότι πρέπει να κοιτάξουν τι γίνεται και λιγάκι έξω από το σπίτι τους.

Η δράση που περιγράφεται και ερμηνεύεται δεν είναι απλές πράξεις φιλανθρωπίας αλλά μια συστηματική καλλιέργεια του ανθρωπισμού, της παιδείας και της καλαισθησίας, ως εκπλήρωση κοινωνικού χρέους. Οι ευαισθητοποιημένες γυναίκες που ασχολούνται με αυτά τα ζωτικά θέματα είναι ασφαλώς κυρίες επώνυμων συζύγων που δημιουργούν στην Πόλη «συλλογικές εστίες, προορισμένες να ανακουφίσουν την ανέχεια, την ασθένεια και τη δυστυχία». Οπως σημειώνουν οι ερευνήτριες: «Στα κέντρα αυτά, οι γυναίκες καθόριζαν τους τομείς εργασίας τους, που δήλωναν στα καταστατικά ή στους απολογισμούς πεπραγμένων. Καταγράφονταν σ' αυτά ποικίλες αναφορές, σχετιζόμενες με τη σύσταση και τη λειτουργία εργαστηρίων χειροτεχνίας, καλλιτεχνίας, ραπτικής. Ακόμη, οι γυναίκες οργάνωναν σταθμούς παιδικούς, στέγες παροχής τροφής, νοσοκομειακά τμήματα, κέντρα παροχής βοηθημάτων. Μεριμνούσαν για την προστασία των ορφανών, την εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας, την καλλιέργεια της καλαισθησίας και την προαγωγή της κοινωνικότητας με τη δημιουργία κοινωφελών εκδηλώσεων». Δημιουργούνται βέβαια στην Πόλη και ανδρικοί σύλλογοι με κοινωνικούς σκοπούς, αλλά πάντα στους γυναικείους είναι πιο εμφανής η μέριμνα να ικανοποιηθούν οι ανάγκες των ενδεών και των πασχόντων άμεσα, στη βιοπάλη της καθημερινότητας.

Χρειάστηκε να εξεταστούν και να συνεκτιμηθούν πολλές πρωτογενείς πηγές από τις ερευνήτριες, που έχουν παρουσιάσει και άλλα δείγματα της δουλειάς τους πάνω στην ιστορία του μικρασιατικού Ελληνισμού. Ερευνήθηκαν καταστατικά συλλόγων, απολογισμοί πρακτικών, λογοδοσίες, ταμειακά έγγραφα και άλλα, για να σχηματιστεί η εικόνα της πολυδιάστατης αυτής κοινωνικής ζωής, που μεταβαλλόταν καθώς άλλαζε παράλληλα το προφίλ του μέσου πολίτη. Στην αρχή της εξεταζόμενης περιόδου, λόγου χάρη, το 1861, όταν ιδρύθηκε η Φιλόπτωχος Αδελφότης των Κυριών του Πέραν, βλέπουμε ότι τα σωματεία διοργανώνονταν όχι τόσο για λόγους φιλανθρωπίας αλλά για να προστατευθεί η νεογέννητη αστική τάξη από το όνειδος της πτωχείας, της επαιτείας και της πορνείας. Οσο βελτιώνονται οι συνθήκες, τόσο οι προθέσεις και οι μέθοδοι γίνονται περισσότερο δραστικές. Το 1921, πληροφορούμεθα, ο Σύνδεσμος Ελληνίδων Κωνσταντινουπόλεως διέθετε οκτώ τμήματα, τα εξής: καλλιτεχνίας, φιλολογίας, αναγνωστηρίου και βιβλιοθήκης, «επαγγελματικής και οικοκυροσύνης», υγιεινής και παιδαγωγικής, αρχαιολογίας και εκδρομών, ηθικής προστασίας και εθνικών αναγκών. Ούτε κυβέρνηση να ήταν!



ΜΑΙΡΗ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ , 17-03-2002