Ισλάμ. Πεποιθήσεις, πρακτικές και τάσεις ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΟ

Στις μέρες μας, το Ισλάμ αποτελεί τη θρησκεία ενός και πλέον δισεκατομμυρίου ανθρώπων, ενώ παράλληλα ο αριθμός των πιστών του παρουσιάζει αυξητικούς ρυθμούς μεγαλύτερους από αυτούς του Χριστιανισμού, του Βουδισμού και του Ινδουισμού, των τριών άλλων μεγάλων θρησκειών του κόσμου.
Στο παρόν βιβλίο ο συγγραφέας επιστρατεύει στοιχεία και έννοιες της ανθρωπολογικής θεωρίας, καθώς και το μεγαλύτερο δυνατό αριθμό εθνογραφικών παραδειγμάτων, για να προσεγγίσει τις ιστορικές καταβολές της ισλαμικής παράδοσης, να περιγράψει την ποικιλία των πρακτικών που καθιστούν τη ζωή των μουσουλμάνων «ισλαμική», να αναλύσει κάποιες από τις έννοιες μουσουλμάνων διανοητών που βρίσκονται στο κέντρο του σύγχρονου ισλαμικού λόγου, και να συνδέσει το λόγο αυτόν με την καθημερινή ζωή και την πολιτική πραγματικότητα των ισλαμικών κοινωνιών στις οποίες αναφέρεται.
Το βιβλίο φιλοδοξεί να παρουσιάσει το παγκόσμιο όραμα της ισλαμικής παράδοσης και τους τρόπους με τους οποίους μεταλλάσσεται στις εκάστοτε τοπικές κοινωνίες. Έμφαση δίδεται στην ευρύτερη περιοχή της Βόρειας Αφρικής και της Μέσης Ανατολής.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Οι εκδόσεις σχετικά με το Ισλάμ και το μουσουλμανικό κόσμο έχουν πολλαπλασιαστεί θεαματικά εσχάτως· και είναι αναμενόμενο δεδομένου του διεθνούς πολιτικού σκηνικού, όπου ορισμένα μαχητικά τμήματα του αραβομουσουλμανικού κόσμου προσπαθούν να σηκώσουν το κύριο βάρος της αντίστασης στη νεοϊμπεριαλιστική τρομοκρατία που κορυφώνεται από κράτη-παρίες εκτός διεθνούς δικαίου, τους σημερινούς σφαγείς των λαών του Ιράκ και της Παλαιστίνης, και μοιραία ωθούνται να αντιγράφουν τις δικές τους απεχθείς στρατηγικές. Ωστόσο εκείνος που οπλίζει το χέρι των σφαγέων είναι η παγκόσμια συναίνεση των ανενδοίαστων κεφαλαιοκρατικών ολιγαρχιών, όπως και πίσω από τη βίαιη αντίδραση των «ισλαμιστών» διακυβεύεται η μοίρα ολόκληρου του καταδικασμένου στην υπανάπτυξη και ωμή εκμετάλλευση κόσμου· μόνο η παραγνώριση αυτού του στοιχείου επιτρέπει να γίνεται λόγος για «σύγκρουση των φονταμενταλισμών», πράγμα που δυσκολεύει απεριόριστα την κατανόηση του σύγχρονου κόσμου, γενικά, και της κοινωνιοπολιτισμικής πραγματικότητας που κρύβεται πίσω από τον όρο «Ισλάμ» ειδικότερα. Από αυτή την άποψη, μελέτες που θα αποδώσουν δικαιοσύνη στους όρους αυτής της συζήτησης είναι παραπάνω από ευσπρόσδεκτες και τέτοιες υπάρχουν λίγες.


Το βιβλίο του Γεράσιμου Μακρή, επίκουρου καθηγητή της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο σήμερα, μπορεί ασφαλώς να συγκαταλέγεται ανάμεσά τους. Εν πρώτοις, ο ίδιος είναι από τους καλύτερα εξοπλισμένους ερευνητές για ένα τέτοιο έργο, δεδομένου ότι, γεννημένος στο Χαρτούμ, γνωρίζει καλά την αραβική γλώσσα και έχει επιτόπια ερευνητική εμπειρία (η διδακτορική του διατριβή ήταν ακριβώς πάνω στις εκστατικές αδελφότητες του Σουδάν)· κυρίως, όμως, είναι η θεωρητική προοπτική που επιλέγει εκείνη που καθορίζει τη βαρύτητα του εγχειρήματός του -και ως προς αυτό θα χρειαστεί να κάνω ακόμα μία γενική παρατήρηση. Συνήθως έχουμε τριών ειδών προσεγγίσεις στο «Ισλάμ»: υπάρχουν εν πρώτοις οι γεωπολιτικές ή γεωστρατηγικές αναλύσεις που συμφύρουν αδιακρίτως τους όρους και, υπόλογες όπως είναι τις περισσότερες φορές στις ιδεολογικές προσθέσεις των συγγραφέων τους, μάλλον συμβάλλουν στη γενική σύγχυση που καλλιεργούν συστηματικά τα κυβερνητικά επιτελεία και τα ΜΜΕ· υπάρχουν, από την άλλη, οι λεγόμενες θρησκειολογικές μελέτες, που στην Ελλάδα δυστυχώς παραμένουν ακόμα στα χέρια των θεολόγων, οι οποίες μένουν σε ένα επίπεδο τυπικής θεώρησης ενός σώματος κλασικών κειμένων που, όσο χρήσιμη κι αν είναι, αφορά ένα αφηρημένο, κειμενικό και ιδεοτυπικά ανασυστημένο «Ισλάμ», το οποίο ελάχιστη σχέση έχει με τις εκάστοτε ειδικές βιοτικές πραγματικότητες των ανθρώπων και με τους ιδιάζοντες τρόπους που αυτοί κατανοούν υπό μεταλασσόμενες συγκυρίες οτιδήποτε αποκαλούν «παράδοσή» τους· υπάρχουν, τέλος, οι εφαρμοσμένες ανθρωπολογικές μελέτες, οι οποίες είναι πολύτιμες στα χέρια του σοβαρού ερευνητή, συνήθως όμως πάσχουν από την απελπιστική μερικότητα που μαστίζει τις εμπειρικές κοινωνικές επιστήμες και χρειάζεται πολλή και κοπιώδης θεωρητική εργασία ώστε να ενταχθούν ορθά σε μια ευρύτερη, όσο το δυνατόν πιο συνολική, προοπτική.


Με ένα τέτοιο δύσκολο έργο προσπάθησε να αναμετρηθεί εν ολίγοις ο Γεράσιμος Μακρής, και οι καρποί δικαιώνουν σε μεγάλο βαθμό την προσπάθειά του. Εχουμε στα χέρια μας έναν τόμο όπου προσπαθεί να ανασυστήσει την πολιτισμική πραγματικότητα που συνδέεται με τον όρο Ισλάμ τόσο στην ιστορική όσο και στην επίκαιρη πολιτική της διάσταση, τόσο στο επίπεδο της «μεγάλης παράδοσης», δηλαδή του επίσημου δόγματος και των θεσμικών του εκφράσεων, όσο και στο επίπεδο της καθημερινής, πρακτικής βίωσης και επανερμηνείας εκ μέρους εξαιρετικά διαφοροποιημένων κοινοτήτων και υπό την πίεση διαρκώς μεταμορφούμενων υλικοϊστορικών συνθηκών. Οπως ο ίδιος προειδοποιεί, η επικέντρωσή του στις κοινωνίες της Βορείου Αφρικής και της Μέσης Ανατολής δεν πρέπει να εκληφθεί με την έννοια ότι αυτές αποτελούν την «καρδιά» του μουσουλμανικού κόσμου: απηχεί μάλλον το πεδίο της δικής τους πληρέστερης γνώσης και δεν έχει παραδειγματικό χαρακτήρα· επίσης, ο όρος «Ισλάμ» δεν χρησιμοποιείται ως μετωνυμία για τον αραβικό ή αραβόφωνο εν γένει κόσμο, αφού αναγνωρίζεται ότι πολλοί άλλοι, σαφώς εξωθρησκευτικοί, παράγοντες έχουν συβάλλει και συμβάλλουν στη διαμόρφωση της πολιτισμικής του φυσιογνωμίας.



Γέννηση και αναμόρφωση



Αφού είναι δύσκολο στο πλαίσιο μιας κριτικής όπως αυτή εδώ να μπω σε περισσότερες λεπτομέρειες, θα προσπαθήσω να δώσω μια εικόνα της δομής τού βιβλίου. Στο πρώτο κεφάλαιο εκτίθεται πολύ συνοπτικά η ιστορία του Ισλάμ, από τη γέννηση του κινήματος του προφήτη και αναμορφωτή Μωάμεθ μέχρι τη μετα-αποικιακή πραγματικότητα στις μουσουλμανικές χώρες και την ιρανική επανάσταση του 1979, με κάποια ιδιαίτερη έμφαση στην οθωμανική περίοδο2. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι τέσσερις μεγάλες κειμενικές πηγές των δογμάτων και των κανόνων του Ισλάμ -το Κοράνι, οι «παραδόσεις» (χάντιθ), η «ομοφωνία» της μουσουλμανικής κοινότητας (ίτζμα) και ο ανεξάρτητος κατ' αναλογίαν συλλογισμός ή επιχειρηματολογία (ιτζντίχαντ)-, ενώ στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζονται ο θεσμός και η λειτουργία των ουλάμα και των μάδρασα, των νομοδιδασκάλων και των ιεροδιδασκαλείων, που επί αιώνες και κάτω από δραματικές ιστορικές αναστατώσεις αποτέλεσαν τους θεματοφύλακες και ερμηνευτές της ισλαμικής παράδοσης. Στο τέταρτο κεφάλαιο αναλύονται από την άποψη της θεωρητικής τους σύλληψης και της ιστορικής του εφαρμογής οι πέντε θεμελιώδεις πρακτικές του Ισλάμ σε ολόκληρο τον κόσμο, οι λεγόμενοι «στύλοι» -ομολογία πίστεως, τελετουργική προσευχή, νηστεία, ελεημοσύνη, ιερό προσκύνημα- καθώς και η έννοια και οι σημασίες του τζιχάντ, του «ιερού πολέμου». Το πέμπτο κεφάλαιο αφιερώνεται σε ένα από τα πιο ενδιαφέροντα και ανεπαρκώς φωτισμένα φαινόμενα, τεκμήριο μιας σφύζουσας λαϊκής ετεροδοξίας κι ενός ανυποχώρητου συγκρητισμού που μπόρεσε να εμφιλοχωρήσει στο μουσουλμανικό κόσμο: τον ισλαμικό μυστικισμό των δερβίσικων ταγμάτων και των σουφικών αδελφοτήτων.


Τα δύο τελευταία κεφάλαια ασχολούνται με κατ' εξοχήν σύγχρονα προβλήματα και τάσεις. Στο έκτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα ρεύματα του μουσουλμανικού εκσυγχρονισμού όπως διαμορφώθηκαν από τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα και ύστερα, σαν απάντηση του μουσουλμανικού κόσμου στις προκλήσεις της νεωτερικότητας και στις εμπειρίες της αποαποικιοποίησης, ενώ στο τελευταίο κεφάλαιο συζητιέται το ζήτημα των πολύ πρόσφατων, φονταμενταλιστικών επανερμηνειών της παράδοσης και των μαχητικών πρακτικών του (επανα)πολιτικοποιημένου ισλαμισμού. Δεν χρειάζεται να πω ότι ο συγγραφέας διαπνέεται από την αναγκαία συμπάθεια του ερευνητή προς το αντικείμενό του και από τη στοιχειώδη πολιτική ευαισθησία που τον προφυλάσσει από κάθε χονδροειδή δαιμονοποίηση των παραπάνω φαινομένων: προσπαθεί με νηφαλιότητα να εγκαταστήσει τις αναγκαίες και συχνά συσκοτισμένες διακρίσεις, κυρίως όμως διατηρεί μία αρκετά σφαιρική εικόνα του διεθνούς πολιτικού χώρου, χωρίς την ανάλυση του οποίου τέτοιους απόπειρες είναι καταδικασμένες σε αποτυχία.



Πολιτισμική ομοιογένεια



Θα είχα ωστόσο να κάνω μία παρατήρηση σε ό,τι αφορά τη θεωρητική του στρατηγική, η οποία έχει ποικίλες συνέπειες στην εκτίμηση αρκετών επιμέρους θεμάτων. Ακολουθώντας μια τάση που παρασύρει συχνά τους κοινωνικούς ανθρωπολόγους των ημερών μας, ιδίως όσους επηρεάζονται από το μποασιανό παράδειγμα στις σύγχρονες εκδοχές του από τον Geertz και τους Αμερικανούς πολιτιστικούς ανθρωπολόγους, τείνει να υπερτονίζει το στοιχείο της πολιτισμικής ομοιογένειας και συνοχής, κατά συνέπεια και το βάρος των λεγόμενων συμβολικών συστημάτων με την πλαστή τους οργανικότητα και αυτοτέλεια, έναντι των «χαοτικών» επιδράσεων της πραγματικής ιστορίας. Είναι βεβαίως ορθό να αναδεικνύουμε την πολυμορφία και την πλαστικότητα μιας μεγάλης παράδοσης όπως το Ισλάμ, δεν χρειάζεται όμως να εκχωρούμε στο όνομα ενός ηγεμονικού μορφώματος όλες τις αντιστάσεις που ενδεχομένως προβάλλουν σε αυτό προϋπάρχουσες μορφές ζωής, ούτε τα προϊόντα της αποσύνθεσής του από την πρόσκρουση σε νέα κοσμοϊστορικά γεγονότα και πραγματικότητες -εκτός αν υιοθετούμε οι ίδιοι μια θρησκευτική αντίληψη του κόσμου. Δεν είναι αυτή, νομίζω, η κατανοητική προσέγγιση που χρειάζεται ο ανθρωπολόγος.


Μία συνέπεια αυτού μπορούμε να δούμε στον τρόπο που κατανοόύνται οι μορφές του ισλαμικού μυστικισμού (που δεν είναι, ούτως ή άλλως, το κέντρο βάρους του βιβλίου): πρέπει άραγε να θαυμάσουμε εδώ ένα δείγμα της ικανότητας προσαρμογής του «Ισλάμ» στις πιο ετερόκλιτες πολιτισμικές και κοινωνικές συνθήκες, ή μάλλον τις πολλές και υβριδικές μορφές αντίστασης που λαϊκοί πολιτισμοί και κοινότητες επινοούν απέναντι στην επιβολή μιας κειμενικής πατριαρχικής θρησκείας και στις απιτήσεις τής άνευ όρων πολιτικής κεντροποίησης που τη συνοδεύει; Και το πράγμα γίνεται πιο σοβαρό βεβαίως όταν ερχόμαστε να συζητήσουμε τα σημερινά ισλαμιστικά κινήματα. Προσπαθώντας και πάλι ο συγγραφέας να τονίσει τη γονιμότητα και τον πλούτο της μεγάλης και ζωντανής παράδοσης του Ισλάμ, σε ένα βαρυσήμαντο χωρίο του βιβλίου του (σελ. 473-8), μοιάζει να αντιλαμβάνεται τον αραβικό σοσιαλισμό ως πρόσκαιρη και αποτυχημένη εκτροπή από μια υποτιθέμενα οικεία παράδοση και απορρίπτει μια ορισμένη «δυτική» επιχειρηματολογία που κατηγορεί τις μουσουλμανικές κοινωνίες για ελλιπή εκκοσμίκευση, απουσία ιστορικών εμπειρίων του Διαφωτισμού, αποτυχία εκσυγχρονισμού κ.τ.λ. κ.τ.λ. Βεβαίως και η εν λόγω δυτική ρητορεία πρέπει να καταγγέλλεται, γιατί είναι υποκριτική· όμως το να πούμε πως η εκκοσμίκευση και ο Διαφωτισμός είναι ιδιαζόντως ευρωπαϊκά φαινόμενα που δεν ταιριάζουν σε «άλλες» πολιτισμικές παραδόσεις, σημαίνει ότι υιοθετούμε στην ονομαστική της αξία τη φονταμενταλιστική ρητορική. Εν πρώτοις αυτό διαψεύδεται ιστορικά: ο αραβικός και ισλαμικός κόσμος είχε, όταν οι ιστορικές συντυχίες το επέτρεψαν, εκκοσμίκευση και διαφωτισμό πολύ πριν ανακαλύψει αυτές τις έννοιες η Ευρώπη, τον καιρό του κοσμοπολιτικού Χαλιφάτου της Βαγδάτης· είχε δικούς του Καντ και Σπινόζα και Χέγκελ, που τα ονόματά τους εμφανίζονται μόνο στις υποσημειώσεις των δικών μας ιστοριών της φιλοσοφίας, εφτά αιώνες νωρίτερα... Κυρίως όμως αυτή η επιχειρηματολογία δείχνει να μην κατανοεί σε τι ακριβώς συνίσταται η νεωτερική εμπειρία και η εκκοσμίκευση, που είναι μια εμπειρία επιβεβλημένη με τους ίδιους όρους και μέσω των ίδιων μηχανισμών στον Καναδά όσο και στην Παπούα, στο Τιχουανάκο όσο και στο Τόκιο· δεν κατανοεί έτσι, μεταξύ των άλλων, ότι υπό νεωτερικές συνθήκες η θρησκεία -και δη η αναπτυγμένη, δογματική θρησκεία- δεν μπορεί να έχει άλλη λειτουργία από αυτήν που ορίζει ο νεωτερικός όρος ιδεολογία.



ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 28/01/2005