Λέων ο Αφρικανός ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΟ

Αρχές του 1518. Ένας πρεσβευτής από τις χώρες του Μαγκρέμπι, επιστρέφοντας από προσκύνημα στη Μέκκα, πιάνεται αιχμάλωτος από Σικελούς πειρατές που τον προσφέρουν σαν δώρο στον Λέοντα Ι, τον μεγάλο Πάπα της Αναγέννησης. Ο ταξιδιώτης εκείνος λεγόταν Χασάν αλ Ουαζάν. Στη Ρώμη έγινε ο γεωγράφος Ιωάννης-Λέων των Μεδίκων, γνωστός ως Λέων ο Αφρικανός.
Ο Λέων ο Αφρικανός έζησε μια συναρπαστική ζωή, γεμάτη πάθη, κινδύνους και τιμές, ενώ οι περιπέτειές του τον έφερναν στην καρδιά των πιο σημαντικών γεγονότων του καιρού του.
Ο Αμίν Μααλούφ, αφηγείται, με τη μορφή φανταστικής αυτοβιογραφίας, τη ζωή ενός υπαρκτού ιστορικού προσώπου. Και μέσα από τα μάτια αυτού του ανθρώπου της Ανατολής και της Δύσης, της Αφρικής και της Ευρώπης, προβάλλουν ανάγλυφα στιγμιότυπα από τον συγκλονιστικό 16ο αιώνα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Αλ Χασάν Ιμπν Μωχάμεντ Αλ Βαζάν θάταν ένας ακόμα Αραβας περιηγητής σαν πολλούς άλλους, αν ένα απρόσμενο γεγονός δεν του άλλαζε τη ζωή και την πίστη. Γεννημένος στη Γρανάδα, λίγο προτού τη χάσουν για πάντα οι Αραβες από τους Ισπανούς, εκπατρίστηκε πολύ μικρός, με την οικογένειά του, στη Φεζ του Μαρόκκου, κ' η μοίρα τόφερε να γυρίσει ολόκληρη τη βόρειο Αφρική και την ανατολική Μεσόγειο, άλλοτε ως έμπορος κι άλλοτε ως διπλωμάτης, απ' το Τιμποκτού ίσαμε την Κωνσταντινούπολη. Εζησε αμέτρητες φορές τις ταλαιπωρίες των καραβανιών, αντιμετώπισε τους κινδύνους των ναυτικών ταξιδιών, γλύτωσε από ληστές και δολοφόνους, ίσαμε πούπεσε, μιαν αυγουστιάτικη νύχτα στην Τζέρμπα, ένα νησί των ακτών της Τυνησίας, θύμα Σικελών πειρατών. Το «λάφυρο» όμως (ένας μορφωμένος Αραβας!) παραήταν πολύτιμο για να σταλή στις γαλέρες, κι ο αρχιπειρατής προτίμησε να τον χαρίσει σαν εξωτικό πτηνό στον Πάπα, για να συγχωρεθούν οι αμαρτίες του -και θάχε πολλές!.. Ομως ο Αλλάχ ξέρει να βοηθάει τους πιστούς του ακόμα και στο αντίπαλο στρατόπεδο, κι ο συγκεκριμένος Πάπας έτυχε νάναι ένας απ' τους μεγαλύτερους προστάτες των Γραμμάτων και των Τεχνών, ο Λέων ο Ι', από την οικογένεια των Μεδίκων! Ετσι, ο Χασάν βαφτίστηκε μάνι - μάνι «Λέων», πήρε το παρατσούκλι «Αφρικανός», διδάχτηκε Λατινικά, Εβραϊκά και Τουρκικά και δίδαξε τη μητρική του γλώσσα στο Βατικανό, αναγορεύτηκε μυστικοσύμβουλος του προκαθήμενου της Καθολικής εκκλησίας, επιφορτίστηκε με σημαντικές διπλωματικές αποστολές και του δόθηκε η δυνατότητα να συγγράψει την «Περιγραφή της Αφρικής», μια πολύτιμη συλλογή γεωγραφικών πληροφοριών για την άγνωστη Μαύρη ήπειρο του 16ου αιώνα. Μυστήριο καλύπτει το τέλος της ζωής του. Κανείς δεν ξέρει αν μεταστράφηκε ξανά ποτέ στο μουσουλμανισμό, κοντά στους ομοφύλους του -αλλ' ως τα 35 του είχε κάνει τόσα, ώστε να πορίσει υπεραρκετό υλικό στους επίδοξους βιογράφους του για ένα ολόκληρο μυθιστόρημα.

Ο Αμίν Μααλούφ δεν είναι άγνωστος. Πολιτιστικό κράμα κι ο ίδιος, χριστιανός του Λιβάνου, γαλλοθρεμμένος, αλλά με βαθιά γνώση των μουσουλμανικών πραγμάτων, σε μια χώρα όπου οι λυσσαλέες αντιθέσεις όσο κ' η ανεκτική συμβίωση των δυο αλλοθρήσκων κοινοτήτων αποτελεί καθημερινή πράξη, φώτισε στο πρώτο του βιβλίο «Οι σταυροφορίες από την πλευρά των Αράβων» το «αρνητικό» μιας ιστορικής εικόνας, που ο Δυτικός Κόσμος για περισσότερα από 800 χρόνια, την έβλεπε απ' τη μια της όψη μόνο. Με τη «Σαμαρκάνδη» του, μας μετέφερε στη μεσαιωνική Περσία και σκιτσάρησε ένα υπέροχο πορτραίτο του μεγάλου ποιητή Ομάρ Καγιάμ, αποκαλύπτοντας παράλληλα ενδιαφερώτατες πτυχές της νεώτερης πολιτικής ιστορίας του Ιράν. Ο Λέων ο ταξιδευτής, λοιπόν, που πέρασε απ' το Μουσουλμανισμό στο Χριστιανισμό, γεφυρώνοντας Δύση με Ανατολή χωρίς να χάσει την ταυτότητά του, ήταν αδύνατο να μην τον σαγηνεύσει.

Αν ωστόσο, ο ήρωας κι ο βιογράφος του υπόσχονται πολλά, το βιβλίο αποδεικνύεται φτωχότερο των προσδοκιών μας. Οχι πως δε διαβάζεται! Κάθε άλλο! Ο «Λέων» τρώγεται, θάλεγα καταπίνεται, με πολύ μεγαλύτερη άνεση μάλιστα, απ' όση θα περίμενε κανείς για τέτοιο άγριο θήραμα. Η «αναγνωσιμότητα» όμως ενός κειμένου δεν είναι πάντα ο καλύτερος οδηγός -γιατί και τα «Αρλεκιν» ρουφιούνται!

Ο Μααλούφ έχει εντρυφήσει αναμφισβήτητα στο δημόσιο και ιδιωτικό βίο της εποχής, καθώς φαίνεται από τις εκατοντάδες μικρολεπτομέρειες που παραθέτει σε κάθε σχεδόν σελίδα (κ' ιδιαίτερα στις πρώτες 150) προσπαθώντας ν' αναπληρώσει τη φτώχεια των πηγών για τα παιδικά χρόνια του Λέοντα. Μες στη συνεχή ροή των αλλεπάλληλων γεγονότων όμως, ο μικρός Λέων, χωρίς καθορισμένη ακόμη «προσωπικότητα», δεν καταφέρνει να πείσει για την αξία του «ρόλου» του στο κείμενο. Κάθε μουσουλμανάκι της Γρανάδας θάζησε περίπου τα ίδια, κ' η απλή εξιστόρηση των οσοδήποτε τραγικών «τελευταίων στιγμών» της αραβοκρατίας στα ισπανικά εδάφη κουράζει, αν δεν υπάρχει συγκεκριμένο «σημείο αναφοράς», πρόσωπο άρτια σκιτσαρισμένο, που να κινεί τη συμπάθεια, για ό,τι αυτό έπαθε, αυτό πέρασε, αυτό είδε! Σου μένει ασφαλώς μια γεύση της μωαμεθανικής αντίληψης της Ιστορίας και της ζωής, άγνωστης γενικά στους Δυτικούς, μα πέραν ωρισμένων εγκυκλοπαιδικών γνώσεων, τίποτε βαθύτερο δεν καρπώνεσαι.

Στη συνέχεια, ο Μααλούφ ξέρει μεν να σε ξεναγεί εξίσου καλά στα σουκ της Φεζ, όσο και στο μεσαιωνικό Κάιρο, αλλά και στα παλάτια του Σουλτάνου στο Βόσπορο, όπως και στην Αυλή του Βατικανού, κ' έχει μυριάδες περιπέτειες να σου αφηγηθή, φέρνοντας κατά τα κλασσικά πρότυπα των μυθιστορικών βιογραφιών τον ήρωά του σ' επαφή με τρανούς βασιλιάδες, ξακουστούς σοφούς κι ατρόμητους πολεμιστές, πλην όλα τούτα δεν διεισδύουν στην ψυχή του αναγνώστη. Μένουν κάπως στην επιφάνεια. Και δεν εμπνέουν προς κάτι ουσιαστικώτερο, δεν υπάρχει στοχασμός κάτω απ' τα γραφόμενα, γι' αυτό και δεν ανάγεται κ' η σκέψη του αναγνώστη σε «άλλο» επίπεδο. Ολα μοιάζουν σα να τα βλέπει από μακριά ο Αφρικανός, όχι να τα ζει από μέσα -κι ας γράφεται στο πρώτο, τάχα, πρόσωπο. Οι αισθησιακοί έρωτες διαδέχονται ο ένας τον άλλο, με τις αντίστοιχες ανάμεσα τεκνοποιίες περνώντας ξώπετσα.

Κ' οι πόλεμοι, τον φοβίζουν, αλλά δεν τον αγγίζουν! Εχεις την εντύπωση πως όλα μπορούν να συνεχίζονται επ' αόριστον, σαν τα παραμύθια της Χαλιμάς, αλλά τίποτε δε σε γραπώνει, δε σε συνεπαίρνει, δε σ' αιχμαλωτίζει, όπως οι πράξεις των ανωνύμων ηρώων της Γαλλικής Επανάστασης, στους αξεπέραστους «Αθλίους», ή της ρωσικής αντίστασης κατά του Ναπολέοντα, στον «Πόλεμο και Ειρήνη».

Μα και στην Ιταλία, κατόπιν, παρελαύνουν δίπλα στον Αφρικανό οι μέγιστοι της εποχής -τι Ραφαήλ, και Γκουιτσιαρντίνι και Τσελλίνι!- όλοι επίπεδοι, φιγούρες δίχως βάθος, σαν πολύχρωμες χαλκομανίες.

Πουθενά δε χρειάζεται να σταματήσεις, να ξαναδιαβάσεις, ν' αναρωτηθής τι εννοεί, να υπογραμμίσεις μια σκέψη, κάτι που σου άρεσε, ένα νόημα καίριο! Δυστυχώς, το εντυπωσιακό θέμα παρέσυρε το συγγραφέα στην κατεύθυνση του σεναρίου μάλλον -κ' είναι άριστο για σενάριο!- παρά μιας Vie romancee. Πολλοί θ' αναρωτηθούν αν είναι λίγο πράγμα η συγγραφή ενός σεναρίου έστω, που να κινείται, δίχως λάθη, σε τρεις ηπείρους και δυο πολιτισμούς. Κι ασφαλώς θα χρειάστηκε επισταμένη μελέτη των ιστορικών δεδομένων κ' έμπεδη γνώση προσώπων και πραγμάτων. Πλην το αποτέλεσμα πολύ απέχει κι από το «Κβο Βάντις» του Σιέγκεβιτς κι απ' τη δραματοποιημένη βιογραφία του Βύρωνα από τον Μωρουά, μα κι απ' την έξοχη εκείνη «Θαϊδα» του Ανατόλ Φρανς, όπου σε 150 σελίδες όλες κι όλες, δίνεται με τρόπο ανεπανάληπτο, η Αίγυπτος των πρωτοχριστιανικών αιώνων. Αντίθετα, ο «Λέων ο Αφρικανός», κατά το μέγεθος, πλησιάζει «Το όνομα του Ρόδου» -αλλά κατά τούτο μόνο!

Ο μέχρις υποχονδρίας καλαίσθητος και κυνηγός της τελειότητας στη μορφή Καβάφης, έλεγε κάποτε: «Αν ένα διήγημα που θάπρεπε να γραφτή με πενήντα σελίδες, γραφή με τριάντα, θάναι καλύτερο. Δηλαδή κάτι θα παραλείψει ο τεχνίτης, μα δεν είναι ελάττωμα, δεν πειράζει και τόσο. Ετσι το θέλησε κ' έτσι το δίνει. Μ' αν το δώσει με εκατό σελίδες είναι φοβερό ελάττωμα!». Κι ο «Λέων ο Αφρικανός» γράφτηκε με 580!



ΣΤΑΝΤΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 20/07/2001