Η μεγάλη κάμψη

[...]
Ο Πωλ Κρούγκμαν μας παρουσιάζει παραστατικά τα γεγονότα των τελευταίων ετών που οδήγησαν τις διεθνείς χρηματοπιστωτικές αγορές σε ισχυρές διαταραχές. Διερευνά τις αιτίες της κρίσης στην «ηγεμονική» Ιαπωνία, στην «ανερχόμενη» Λατινική Αμερική, στη μετασοβιετική Ρωσία και σε μερικές από τις μικρές «ασιατικές τίγρεις». Η εκδήλωση κρισιακών φαινομένων σε αυτές δείχνουν τα πραγματικά προβλήματα «υγείας» της σύγχρονης οικονομίας και των χρηματιστηρίων.
[...]



Πριν από λίγες ημέρες η Τουρκία συγκλονίστηκε από τη μεγαλύτερη νομισματική κρίση που την έπληξε στην οικονομική ιστορία της. Η απώλεια της εμπιστοσύνης των οικονομικών παραγόντων (επενδυτές, επιχειρηματίες και νοικοκυριά) προς τα οικονομικά της θεμελιώδη μεγέθη οδήγησε σε μια σπειροειδή βύθιση την τουρκική λίρα και ταυτόχρονα συμπαρέσυρε και την πραγματική της οικονομία στο χείλος του γκρεμού. Αρκετές τράπεζες διαπίστωσαν ότι είχαν σημαντικό πρόβλημα στην κάλυψη των υποχρεώσεών τους και αυτό ως συνέπεια είχε την κατάρρευσή τους και την περαιτέρω απώλεια εμπιστοσύνης. Αυτός ο αυτοεπιδεινούμενος κύκλος στον οποίον εισήλθε η τουρκική οικονομία δεν είναι ασφαλώς κάτι το καινούργιο. Πολλές φορές κατά το παρελθόν οι ίδιες διαδικασίες απώλειας εμπιστοσύνης είχαν θύματα τις οικονομίες πλείστων όσων χωρών, οι οποίες, θα μπορούσε να πει κανείς ότι δεν βρίσκονταν και στη χειρότερη των καταστάσεων.


Το ουσιαστικό λοιπόν ζήτημα είναι η επικαιρότητα του βιβλίου αυτού καθώς περιγράφονται τα αίτια των οικονομικών υφέσεων και των χρηματοοικονομικών τήξεων κατά την εποχή που ήδη περνάμε σε μια φάση του επιχειρηματικού και οικονομικού κύκλου όχι και τόσο εύκολη τόσο για την Αμερική όσο και για την Ευρώπη. Την στιγμή που όλα πάνε καλά και που όλοι νομίζουν ότι το μέλλον μπροστά είναι ευοίωνο και αισιόδοξο, κάτι αλλάζει και ξαφνικά όλοι μιλάνε για τις ζοφερές ημέρες που έρχονται. Σίγουρα ο άνθρωπος είναι ένα ον με επιλεκτική μνήμη. Διαβάζει για τραγωδίες του παρελθόντος μόνον και μόνον για να ξορκίσει το κακό και σε καμία περίπτωση δεν θεωρεί πιθανή μια επανάληψή τους. Βέβαια, όσα φυλακτά και αν φορέσει κανείς, στο τέλος μια κακή τροπή είναι απόλυτα πιθανή και τα ανεπιθύμητα και απευκταία καθίστανται αναπότρεπτα. Έτσι, κανείς δεν μπορούσε να περιμένει ότι μέσα σε λίγες ημέρες του καλοκαιριού του 1997 οι «τίγρεις» της ΝΑ Ασίας θα περνούσαν από την όχθη της ανάπτυξης στην όχθη της οικονομικής κατάρρευσης και θα θύμιζαν την Αμερική του 1929.


Ο Πωλ Κρούγκμαν, οικονομολόγος και καθηγητής του ΜΙΤ, είναι ευρύτατα γνωστός σε όλους τους οικονομολογικούς κύκλους ως ένας έγκυρος, πλην όμως αιρετικός, οικονομολόγος που έχει στο ενεργητικό του πολλές επαληθευμένες προφητείες. Εν πάση περιπτώσει, οι απόψεις του, όποτε και αν αυτές διατυπώνονται, δεν αφήνουν εύκολα κάποιον αδιάφορο. Στο βιβλίο αυτό δεν προσπαθεί μόνο να εξηγήσει τους μηχανισμούς της ύφεσης και της χρηματοοικονομικής τήξης ειδικότερα, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο αυτοί επενήργησαν στις οικονομίες της ΝΑ Ασίας. Επίσης επιχειρεί να δημιουργήσει ένα είδος οδηγού για το μέλλον προτείνοντας ορισμένες θεραπείες, που συνήθως αντιβαίνουν τις ορθόδοξες απόψεις περί ελεύθερων αγορών, αλλά που πάντως θεωρείται πιο πιθανόν να έχουν θετικά αποτελέσματα (βλ. τους ελέγχους στη ροή των κεφαλαίων που επέβαλε ο Μαχαθίρ της Μαλαισίας).


Σε αντιδιαστολή με τις κλασικές υφέσεις των γιγάντων της διεθνούς οικονομικής σκηνής, όπως είναι η ΗΠΑ ή η ΕΕ, οι υφέσεις των αναδυόμενων οικονομιών έχουν να κάνουν κυρίως με τη νομισματική αστάθεια που γεννάται για μια πληθώρα λόγων και έχουν θεμέλιο τη σημαντική αύξηση των ελλειμμάτων των ισοζυγίων των τρεχουσών συναλλαγών. Με αρχή τα ελλείμματα που προαναφέραμε, τα νομίσματα γίνονται είτε στόχοι κάποιων «κερδοσκόπων» είτε τίθενται σε αμφισβήτηση από ολόκληρη την αγορά με αποτέλεσμα την πίεσή τους.


Το πρόβλημα που ο Κρούγκμαν θεωρεί καθοριστικής σημασίας έχει να κάνει με τη λειτουργία των Κεντρικών Τραπεζών των χωρών που υφίστανται μια επίθεση στο νόμισμά τους (π.χ., Ταϊλάνδη, Μαλαισία, Ινδονησία). Αυτές, σε μια προσπάθεια να τηρήσουν τις δεσμεύσεις τους για νομισματική σταθερότητα αλλά και για να συμβαδίζουν με τις συστάσεις του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου περί ελεύθερης διακίνησης των κεφαλαίων (που ενίοτε συγκροτεί σχέδια υποστήριξης των οικονομιών των χωρών οι οποίες βάλλονται), επιχειρούν να στηρίξουν τα νομίσματά τους δαπανώντας μεγάλο μέρος ή και το σύνολο των συναλλαγματικών τους αποθεμάτων, ενώ ταυτόχρονα κλιμακώνοντας τα επιτόκια «θάβουν» ουσιαστικά και τις παραγωγικές μονάδες της πραγματικής ισοτιμίας. Τελικά, ανήμπορες πλέον οι οικονομίες αυτές, παραδίδονται στη βούληση των «κερδοσκόπων».


Πάνω σε αυτό το πρόβλημα, ο Κρούγκμαν εκφράζει την πρώτη αιρετική του άποψη υποστηρίζοντας ότι η ελεύθερη διακίνηση των κεφαλαίων, σε περιστάσεις κλονισμού της εμπιστοσύνης προς το νόμισμα, αποτελούν τη βασική αιτία που η κατάσταση επιδεινώνεται. Όσο αυτή η ελευθερία δεν περιορίζεται τόσο χειρότερα είναι, διότι οι αγορές γνωρίζουν ότι οι δυνατότητες μιας ελλειμματικής οικονομίας να στηρίξει το νόμισμά της είναι μεσοπρόθεσμα πολύ περιορισμένες με αποτέλεσμα τη μαζική έξοδο και την οριστική χρηματοοικονομική τήξη (financial meltdown).


Δεν ασχολείται μόνο με τις «τίγρεις» της Ασίας ο Κρούγκμαν. Απλώς αυτό το μέρος του βιβλίου είναι πιο επίκαιρο λόγω της πρόσφατης τουρκικής κρίσης. Ασχολείται επίσης και με τη χρόνια κρίση της Ιαπωνίας, την κατάρρευση της πρώην ΕΣΣΔ και το Μεξικό. Η καθεμία από αυτές τις οικονομίες πέρασε μέσα από μια σημαντική κρίση που την έφερε πολλά χρόνια πίσω. Σε κάθε τέτοια περίσταση ο Κρούγκμαν ξεχωρίζει μια κύρια αιτία, όπως π.χ. ότι στην ΕΣΣΔ η κρίση άρχισε από τα χρόνια του Χρουστσόφ, όταν είχαν πλέον αναλωθεί όλες οι δυνατότητες για εκτατική ανάπτυξη και δεν εφαρμόστηκαν οι νέες τεχνολογίες που θα μπορούσαν να αυξήσουν την τεχνική αποδοτικότητα. Το σημαντικό πάντως χαρακτηριστικό είναι ότι σε οποιαδήποτε από τις περιγραφόμενες κρίσεις, η γενεσιουργός αιτία αποτελεί την αρχή μόνο μιας αλυσίδας άστοχων και άκαιρων χειρισμών που σε κάθε περίπτωση την μεγεθύνουν.


Ακριβώς επειδή πρόκειται για ένα βιβλίο κατ' εξοχήν αναλυτικό, με πλήρη υποστήριξη από παραδείγματα, θα μπορούσε ακόμη και ο μη έχων μεγάλη σχέση με τα οικονομικά να κατανοήσει τους μηχανισμούς των υφέσεων και να χρησιμοποιήσει μέρος των παρεχομένων πληροφοριών για την καλύτερη διαχείριση των δικών του οικονομικών γνώσεων.

Νίκος Α. Κεράνης, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 11-03-2001