Ο ιππότης της βαρύτητας

Ενόσω η παγκόσμια επιστημονική κοινότητα παρακολουθεί με κομμένη την ανάσα τον θεωρητικό φυσικό Βίκτωρα Πάουλι να αποδεικνύει την επιτάχυνση της ταχύτητας του φωτός και να εφευρίσκει μια συσκευή οπτικής διείσδυσης στο παρελθόν, εκείνος προχωράει στο τελικό στάδιο της ανακάλυψής του: την εξήγηση της βαρύτητας.
Ωστόσο, δυο μυστήρια σκιάζουν τη ζωή του καθηγητή: ο πρόσφατος θάνατος της γυναίκας του κατά την αναστήλωση του προγονικού της πύργου στην Αόστα μοιάζει αίφνης με δολοφονία. Και μια ακατανόητη περγαμηνή, η οποία συσχετίζεται με το έργο του, εμφανίζεται στη Μονεμβασιά.
Με σκηνικό τις σύγχρονες ευρωπαϊκές μεγαλουπόλεις και τα πανεπιστήμιά τους και με πλαίσιο τις μεγάλες θεωρητικές ανακαλύψεις της τεσσαρακονταετίας 1890-1930, οι οποίες κατέρριψαν τις κλασικές αξίες της Φυσικής, αυτό το αστυνομικής πλοκής μυθιστόρημα ξεκλειδώνει σταδιακά τα μυστικά του παρασύροντας τον κατάπληκτο αναγνώστη στα μονοπάτια μιας λογοτεχνικής περιπέτειας με άδηλη έκβαση.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Οι πρωτοεμφανιζόμενοι πεζογράφοι ανήκουν συνήθως στην ηλικία της νεότητας. Ωστόσο, διαπιστωμένα, άνθρωποι ωριμότεροι ηλικιακά στην παρθενική αναμέτρησή τους με τη λογοτεχνία προσφέρουν έργα πιο συγκροτημένα, που δύσκολα χαρακτηρίζονται πρωτόλεια, με τις αναμενόμενες τεχνικές και εκφραστικές ανεπάρκειες, μολονότι ασφαλώς τυπικά είναι. Τρία πρόσφατα παραδείγματα «ώριμων» πρωτόλειων συνιστούν τα βιβλία (όλα βραβευμένα από το «Διαβάζω») των: Δημήτρη Μίγγα, Ελένης Γιαννακάκη και Λίλας Κονομάρα. Ισοδύναμος συγγραφικά με τους προαναφερθέντες εμφανίζεται ο Δημήτρης Καπετανάκης (γενν. 1953). Πέρα από την αρτιότητα του μυθιστορήματος ως προς την εκτύλιξη και τη γλωσσική έκφραση, γοητεύει το γεγονός ότι ο συγγραφέας πριν καταπιαστεί με τη συγγραφή είχε επισταμένα διερευνήσει και στοχαστεί τις παραμέτρους της θεματικής του. Η παραπάνω παρατήρηση δεν είναι αυτονόητη για ένα λογοτεχνικό έργο, αν λάβουμε υπόψη τόσα βιβλία της εγχώριας παραγωγής, πρωτοεμφανιζόμενων αλλά και μη, που είτε παρατηρούν άνευρα και επιφανειακά την καθημερινότητα είτε μεταμφιέζουν πρόχειρα σε μυθοπλασία τετριμμένες βιωματικές εμπειρίες. Με άλλα λόγια, βιβλία χωρίς θέμα. Παρά τον αποθαρρυντικό όγκο του, το μυθιστόρημα του Καπετανάκη συγκινεί, μεταξύ άλλων, για το πρόδηλο πάθος με το όποιο γράφτηκε η κάθε σελίδα του. Πάθος, βαθιά έγνοια για τα ζητήματα που αγγίζει. Μία ακόμα άγνωστη έννοια για την πλειονότητα των σύγχρονων πεζογράφων.



Επαναστατική ανακάλυψη



Ο Καπετανάκης, πολιτικός μηχανικός στο επάγγελμα, έχει σπουδάσει Μαθηματικά και ασχολείται συστηματικά με τη Φυσική. Οι σχετικές πληροφορίες του βιογραφικού επαληθεύονται από τη μυθοπλασία. Η ανάπτυξη της πλοκής μαρτυρεί γνώση της σύγχρονης Φυσικής έτσι όπως διαμορφώθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα με τις κβαντικές υποθέσεις του Μαξ Πλανκ, τις θεωρίες (ειδική, γενική) της σχετικότητας του Αϊνστάιν, την αρχή της αβεβαιότητας του Χάιζενμπεργκ, την αρχή της συμπληρωματικότητας του Νιλς Μπορ, τις θεωρίες των Μαξ Μπορν, Σρέντινγκερ και άλλων πολλών που φιγουράρουν περιοδικά στο μυθιστόρημα. Επιφανείς φυσικοί ανέτρεψαν την εικόνα του κόσμου έτσι όπως είχε προκύψει από την κλασική Φυσική του 17ου αιώνα, προτείνοντας καινοφανείς αντιλήψεις για τη φύση, μετατοπιζόμενοι από το μακρόκοσμο στο μικρόκοσμο και στοιχειοθετώντας νέους φυσικούς νόμους. Ο ήρωας του βιβλίου, ο Βίκτωρ Πάουλι (το όνομα δεν παραπέμπει τυχαία στον φίλο τού Χάιζενμπεργκ, Βόλφγκανγκ Πάουλι, έναν από τους διαμορφωτές της Κβαντομηχανικής), διακεκριμένος φυσικός, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης, βρίσκεται στα πρόθυρα μιας ρηξικέλευθης ανακάλυψης που θα αναιρέσει πολλούς νόμους της σύγχρονης Φυσικής. Οταν η θεωρία του για τη δυνατότητα επιτάχυνσης της ταχύτητας του φωτός επιβεβαιώνεται και πειραματικά, επιτρέποντας τη θέαση του παρελθόντος, ο πρωταγωνιστής προσκρούει σε αινίγματα απαιτητικότερα από την πρωτόγνωρη επίτευξή του. Η γυναίκα του, αρχαιολόγος και απόγονος μιας δυναστείας που ανάγεται στο Μεσαίωνα, πεθαίνει αιφνιδίως, κατά την αναστήλωση του πατρογονικού της κάστρου. Εναν χρόνο περίπου μετά το θάνατό της, ο αδερφός της, θεολόγος με ευρύ πνεύμα, μοιράζεται με τον Πάουλι τις ανησυχίες του για το ενδεχόμενο δολοφονίας της. Το μυστήριο κεντρίζει αμέσως τον φυσικό, ο οποίος απευθύνεται σ' έναν έμπιστο φίλο του, ιστορικό, για να το διαλευκάνουν. Παράλληλα, ένας γνωστός τού ήρωα, αρχαιολόγος, ζητάει τη συνδρομή του στη διερεύνηση μιας γριφώδους περγαμηνής του 9ου αιώνα, με μαθηματικές εξισώσεις που επεξηγούν πειράματα Φυσικής του 18ου αιώνα. Η περγαμηνή ήταν κρυμμένη σε μια εσοχή ενός περίτεχνου κουτιού, μέσα στο οποίο φυλασσόταν ένα περιδέραιο με δηλητηριώδη επίδραση. Το σπάνιο κόσμημα ανήκε, ως λάφυρο των Σταυροφοριών, σε έναν πρόγονο της γυναίκας τού Πάουλι, ο οποίος το παραχώρησε για ένα ασύλληπτο χρηματικό ποσό προκειμένου να ανοικοδομήσει το κάστρο. Στα παράδοξα στοιχεία που συστρέφονται γύρω από τον ανεξήγητο θάνατο της αρχαιολόγου προστίθεται μια απειλητική επιστολή με αναφορά στο παρόν, γραμμένη όμως με μεσαιωνικό μελάνι. Τις περισσότερες υποψίες συγκεντρώνουν ένας δυσεξιχνίαστος Αγγλος γιατρός, ένας υπερδραστήριος δημοσιογράφος, μια σαγηνευτική συντηρήτρια και ένας πολιτικός μηχανικός. Κι ενώ οι έρευνες και οι συνακόλουθες κατηγορίες περιμετρικά του οικογενειακού του κύκλου οξύνονται, ο Πάουλι υπόκειται στην ανέλεγκτη τροχιά των επιστημονικών του αναζητήσεων, εργαζόμενος αυτή τη φορά για την πειραματική υπερνίκηση της βαρύτητας. Ενα απροσδιόριστο ον που παρεμβαίνει στην τριτοπρόσωπη αφήγηση σχολιάζοντας ειρωνικά τα πρόσωπα και τις πράξεις τους, θα δώσει μια, καθ' όλα άβολη, λύση στους πολλαπλούς γρίφους, μακράν ορθολογικών ερμηνειών.



Πλούσια περιπέτεια με φόντο την Ευρώπη



Οχι μόνο οι εξελίξεις ακολουθούν καταιγιστικούς ρυθμούς αλλά και οι μπον-βιβέρ ήρωες φτεροκοπούν αεικίνητοι σε λαμπερές πόλεις της Κεντρικής Ευρώπης, σταθμεύοντας για λίγο στη Μονεμβασιά και το Αγιον Ορος. Εκτός από τους ντόπιους σταθμούς, το μόνο ελληνικό στοιχείο του βιβλίου εντοπίζεται στο μεσογειακό ταμπεραμέντο τού ιταλικής καταγωγής πρωταγωνιστή. Πιθανότατα η ελληνική ταυτότητα να ήταν ασύμβατη με επιστήμονα που φέρνει ριζική επανάσταση στον τομέα της Φυσικής ή και να εκλαμβανόταν σαν εθνική φιλαυτία. Πάντως η πληθώρα προσώπων διαφορετικών εθνών, οι εξειδικευμένες ενασχολήσεις τους και οι συνεχείς μετακινήσεις τους στον ευρωπαϊκό χάρτη προσδίδουν έντονη γοητεία στην αφήγηση. Θαυμαστικές περιγραφές πολιτιστικών μνημείων, πανεπιστημιακών εδρών, ιδιαίτερων τοποθεσιών, ελκυστικών δημόσιων χώρων και καλαίσθητων ξενοδοχείων στολίζουν τα πνευματικά ζητούμενα των ηρώων. Κανένα όμως δημιούργημα της ανθρώπινης διάνοιας δεν αποσπά το θαυμασμό του συγγραφέα όσο η επιστήμη της Φυσικής. Μέσα από τις απέραντες διακλαδώσεις της πλοκής προβάλλει ευκρινώς ο προβληματισμός του Καπετανάκη για το κατά πόσον ο άνθρωπος μπορεί να αντέξει τη γνώση. Ακόμα κι αν έχει τη δυνατότητα να προσπελάσει απάτητα πεδία του κόσμου του, δεν μπορεί να συλλάβει τις συνέπειες αυτής της καταπάτησης. Ολα τα εξωλογικά δεινά που πλήττουν τους ήρωες έρχονται σαν Νέμεση για την υπεροψία του πνεύματός τους. Τα ερωτήματα σχετικά με τα θεμιτά όρια των επιστημονικών βημάτων που ολοένα επιταχύνουν έχουν τεθεί και εξετάζονται εμβριθώς τις τελευταίες δεκαετίες, ενώ συνάμα έχουν εμπνεύσει πλήθος λογοτεχνικών έργων. Μάλιστα το μυθιστόρημα θυμίζει στην προβληματική του το θεατρικό του Μάικλ Φρέιν «Κοπεγχάγη», όπου με αφορμή την αμφιλεγόμενη συμμετοχή τού Χάιζενμπεργκ στην ανακάλυψη της ατομικής βόμβας θίγεται η αβεβαιότητα των κινήτρων και το ανεξερεύνητο των προθέσεων. Ο Καπετανάκης εύλογα υιοθετεί μια αμφίρροπη στάση. Αφ' ενός, αποδίδει με θέρμη την προσήλωση των ερευνητών στο αντικείμενό τους και αφ' ετέρου, επισημαίνει την αμηχανία τους απέναντι στην οροθέτηση των ενεργειών τους. Να σημειώσω ακόμα το ενδιαφέρον του συγγραφέα για τη φιλοσοφική - υπαρξιακή διάσταση, σύμφυτη με κάθε επιστημονικό κλάδο. Εν ολίγοις, οι χαρακτήρες του βιβλίου έχουν σχηματοποιήσει ένα σφαιρικό σκεπτικό για την επιστήμη που υπηρετούν, μέσω του οποίου μορφοποιείται η ξεχωριστή ιδιοσυγκρασία τους. Οπως πολύ όμορφα διατυπώνει ο συγγραφέας σκιαγραφώντας έναν από τους ήρωες: «διεύρυνε τη συναισθηματική του επαφή με το αντικείμενο της γνώσης του». Εύστοχη είναι, επιπρόσθετα, η υπόδειξη της διαλεκτικής ανάμεσα στις επιστήμες, όπως καταδεικνύεται από τη σύμπραξη των μυθιστορηματικών προσώπων για την επίλυση δύστροπων προβλημάτων. Αν αναλογιστούμε τη χιλιοειπωμένη σύνδεση της μουσικής με τα μαθηματικά, εξηγούνται και οι διάσπαρτες, ετερόκλιτες μουσικές αναφορές. Τέλος, η πολυμορφία επιτείνεται από την επιτυχή συναίρεση αστυνομικού σασπένς με την παραδοξότητα της επιστημονικής φαντασίας.

Μερικές υποκειμενικές παρατηρήσεις. Πέρα από την έκταση του μυθιστορήματος, η οποία οφείλεται περισσότερο σε φλυαρία παρά σε αναγκαιότητα, διαφωνώ και με την αναλυτικότατη παράθεση θεωρίας της Φυσικής και πειραματικών αποδείξεων. Στους μυημένους στη θεωρητική Φυσική αναγνώστες οι σελίδες αυτές θα φανούν οπωσδήποτε συναρπαστικές, στους υπόλοιπους, απλώς ακατανόητες. Επίσης, έχω ενστάσεις για ορισμένες συνομιλίες μεταξύ των ηρώων, οι οποίες φαντάζουν αφύσικες και στημένες, σαν ακαδημαϊκές εισηγήσεις, καθώς και για την απλουστευτική έκβαση. Δεν αναφέρομαι στην ταυτότητα του πολυμήχανου όντος -εναλλακτικού από μηχανής θεού-, αλλά στην ψυχική μεταλλαγή όλων σχεδόν των προσώπων, τα οποία από την ακραιφνή μαχητικότητα περνούν στην παραίτηση. Πιστεύω δηλαδή ότι ο συγγραφέας δεν χρειαζόταν να δώσει μια τόσο σαφή (και εύκολη) απάντηση στο δίλημμα ανάμεσα στην έλξη της γνώσης και την απόλαυση μιας μεστής από νόημα ζωής.

Είθισται για αξιόλογα έργα πρωτοεμφανιζόμενων να γίνεται λόγος για υποσχέσεις μιας ανάλογης συνέχειας. Ως προς το ερεθιστικό μυθιστόρημα του Καπετανάκη, παρόμοιες εικασίες πέρα από βεβιασμένες -όπως συχνά αποδεικνύονται- είναι επιπλέον άτοπες. Υποψιάζομαι ότι το συγγραφέα πολύ περισσότερο από τη λογοτεχνία τον θέλγει η σύγχρονη Φυσική.



ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 09/09/200