Ηδονικές γεύσεις

Στην Ευρώπη του 18ου αιώνα, το εξωτικό καπρίτσιο για τον «καφέ» και τον «ινδιάνικο ζωμό», δηλαδή τη σοκολάτα, είναι σημάδια μιας βαθιάς μεταβολής στη μόδα, το γούστο και τους καλούς τρόπους, που τροφοδοτείται από τις νέες φιλοσοφικές τάσεις και τον όλο εκσυγχρονισμό της κοινωνικής ζωής.
Αξιοποιώντας την εξαιρετική του ευρυμάθεια και την ικανότητά του να ανακαλύπτει κείμενα εποχής και να τα βάζει να «μιλούν», ο Πιέρο Καμπορέζι προσθέτει μ' αυτό το βιβλίο ένα νέο, απολαυστικό κεφάλαιο στην ιστορία των νοοτροπιών, του γούστου και του υλικού πολιτισμού.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η ιστορία αναφέρει πως σε συμπόσιο του Ρωμαίου αυτοκράτορα Κλαύδιου κάποιος καλεσμένος έσκασε, επειδή δεν αφέθηκε στο πέρδεσθαι, οπότε ο Κλαύδιος εξέδωσε διάταγμα, το οποίο επέτρεπε αυτή τη φυσική αντίδραση. Ο πίνακας του Μπρέγκελ που απαθανατίζει γαμήλιο τσιμπούσι, επιδεικνύει τον πλούτο των εδεσμάτων, όχι όμως και τον ανάλογο προς αυτά πλούτο μαχαιροπίρουνων, πράγμα που σημαίνει πως τα χέρια των καλεσμένων είχαν πρωταγωνιστικό ρόλο. Ο Ερασμος, φιλόσοφος κατά τ' άλλα, καταπιάστηκε να συντάξει το πρώτο savoir vivre, ήτοι κανόνες συμπεριφοράς στο τραπέζι, αλλά και στην κοινωνική ζωή εν γένει, βέβαιος πως το πρωτόκολλο δεν είναι ίδιον των ηγεμόνων, αλλά και των «εντίμων ατόμων». Πριν από μερικά χρόνια, σε μια χώρα της πρώην Σοβιετικής Ρωσίας, στην είσοδο πολυτελούς ξενοδοχείου αμερικανικών συμφερόντων, υπήρχε πινακίδα που καλούσε τους αξιότιμους πελάτες να αφήνουν τα πιστόλια τους στη ρεσεψιόν. Λόγοι ασφαλείας μπορεί να προβάλλονταν, η ουσία όμως ήταν πως η οπλοφορία δεν ήταν στοιχείο των «καλών τρόπων» και της «κοινωνικής ευγένειας» που οφείλει να διακρίνει τους ανθρώπους.

Η αναγνώριση της ανάγκης μιας εν προόδω ανακωχής στις ανθρώπινες ρήξεις, διαφορές και σχέσεις, κυρίως σε εκείνες που στηρίζουν τη συνοχή του κοινωνικού ιστού, όπως είναι οι κοινωνικές και προσωπικές επαφές, οι δημόσιες και ιδιωτικές στιγμές, οι ατομικές και ομαδικές συμπεριφορές, αναπτύχθηκαν κι επιβλήθηκαν κατά το 18ο αιώνα. Αυτή η σύμπτωση δεν είναι τυχαία: ο συγκεντρωτισμός και η απολυταρχία τίθενται τότε υπό εξέταση, η Γαλλία μελετά και προωθεί την πρωτοκαθεδρία της στην Ευρώπη, οι άλλες δυνάμεις της εποχής κυριαρχούν στους νέους κόσμους και διαχειρίζονται στο δουλεμπόριο (βλ. τη θαυμάσια πραγματεία του Hugh Thomas «The Slave Trade», εκδ. «Simon and Schuster», 1997), προσφέροντας στις μητροπόλεις τους «εξωτικά» προϊόντα, όπως η ζάχαρη, ο καφές, το τσάι, ο καπνός, γύρω από τα οποία αναπτύσσονται νέες κοινωνικές συνθήκες, όπως καφενεία και τεϊοποτεία, αλλά και λέσχες και φιλελεύθερες «εταιρείες» (όπως οι Ελευθεροτέκτονες), συνθήκες που αναπροσαρμόζουν τις σχέσεις των φύλων και δημιουργούν τις προοπτικές ενός φεμινισμού, που ξεκινάει από τις πορνικές παρουσίες και εξομολογήσεις για να φτάσει στην ορμή του ρομαντισμού. Η ανάπτυξη της οικονομίας και η προσφορά νέων προϊόντων αλλάζουν κατ' ουσία τον κόσμο της «κλασικής» Ευρώπης του 17ου αιώνα. Η αφθονία των σπαρματσέτων, για παράδειγμα, επιμηκύνει την παρουσία του φωτός, αλλά και ο πλούτος τους αποκαλύπτει κάθε πλευρά της γυναικείας γοητείας, αφού το σκοτάδι έχει απομακρυνθεί, δημιουργώντας έτσι το «καλό γούστο». Αυτό το γούστο επεκτείνεται στη μαγειρική, η οποία μεταβάλλεται σε τέχνη προς υποστήριξη μιας τελετουργίας, ώστε οι ηδονές τής γεύσης να συνδυάζονται με τις ηδονές των οφθαλμών, της όσφρησης και της αφής. Τότε οι θεράποντες της καλοζωίας αρχίζουν να πλένονται συστηματικά και να χρησιμοποιούν αρώματα προς υπόδειξη της καθαρότητας του σώματός τους, όπως και να χρησιμοποιούν πομάδες, που λειαίνουν και συνεπώς κοσμούν το σώμα. Δεν είναι υπερβολικό να υποστηρίξουμε πως η Γαλλική Επανάσταση δεν θα είχε γίνει, αν οι άνθρωποι του 18ου αιώνα δεν είχαν κατανοήσει πως η ζωή είναι ωραία εντέλει και πως η ευτυχία είναι δυνατή στο ευρύχωρο πλαίσιο της ουτοπίας «ελευθερίας, ισότητας, αδελφότητας». Ας θυμηθούμε πως τότε ζουν ο Καζανόβας, ο μαρκήσιος ντε Σαντ, ο Λακλό με τις «Επικίνδυνες σχέσεις» του, ο ανώνυμος της σεξουαλικής Τερέζας φιλοσόφου, που δεν ήταν άλλος από τον πασίγνωστο ντ' Αλαμπέρ.

Τα γαλλικά πρότυπα της ευπρέπειας, της συμπεριφοράς, της κουζίνας, της ένδυσης πέρασαν πολύ γρήγορα στην Ιταλία, που οι ηθοποιοί της, οι καλλιτέχνες της, οι μουσικοί της, ο ευπρεπής καθολικισμός της δέσποζαν ακόμα στη Γαλλία, ενώ η κίνηση από τη Γαλλία στην κληρονομιά της Ιταλίας δεν είχε πάψει ποτέ να διατηρεί τις πόρτες ανοιχτές μεταξύ αυτών των δύο γειτόνων. Οπως είναι φυσικό (αν δεχτούμε τη «μεσογειακή» αγάπη της ζωής), αυτή η νεωτερικότητα πήρε γρήγορα την ιταλική σφραγίδα και καλλιεργήθηκε με μανία, φτάνοντας έτσι σε ανώτατα επίπεδα εκλεπτυσμού, που εξυπηρέτησαν τον ευρωπαϊκό πολιτισμό με την άνοδο και επιβολή της αστικής τάξης.

Ο Πιέρο Καμπορέζι (1926-1997), ιστορικός και ανθρωπολόγος, πραγματεύεται αυτές τις μεταβολές, την εμφάνιση, το ρίζωμα και την ανάπτυξή τους στην Ιταλία με άνεση, αναφορά στις πλέον πειστικές πηγές (όπου οι ρίμες είναι εργαλείο απομνημόνευσης, διάδοσης και επικοινωνίας) και πολύ χιούμορ, έτσι που ο αναγνώστης πείθεται πως η τέχνη του bon vivant είναι μορφή ανθρωπισμού. Το ευτύχημα είναι πως έχουμε στα ελληνικά τα έργα του Νόρμπερτ Ελίας («Η διαδικασία του πολιτισμού», εκδ. «Αλεξάνδρεια», 2002 και «Η εξέλιξη του πολιτισμού», τόμοι Α' και Β', εκδ. «Νεφέλη», 1997), όπου ο φιλοπερίεργος θα βρει λεπτομέρειες για την κοινωνική ανάπτυξη στη δυτική Ευρώπη, της οποίας έχουμε αποφασίσει ότι αποτελούμε μέλος. Θα αντιληφθεί πως τα ιταλικά πρότυπα πέρασαν στη χώρα μας διά της Επτανήσου και συνάντησαν πρότυπα της Ανατολής και των Βαλκανίων για να φτιάξουν έναν νεοελληνικό τρόπο ζωής και συμπεριφορών, που αναμένει το δικό του Καμπορέζι. Μιλάμε συνεπώς για απαραίτητη ανάγνωση.



Φ. Δ. ΔΡΑΚΟΝΤΑΕΙΔΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 20/06/2003