Ο Κομισάριος του Διαφωτισμού

1910, Αστάποβο. Ποτέ άλλοτε αυτός ο μικρός επαρχιακός σιδηροδρομικός σταθμός της Ρωσίας δεν είχε γνωρίσει τέτοια δόξα. Ο διάσημος Ρώσος συγγραφέας Τολστόι, γνωστός ως ο Κόμης, ψυχορραγεί στο σπίτι του σταθμάρχη. Ορδές ξένων καταφθάνουν για να ζήσουν από κοντά το θάνατό του. Ρώσοι και ξένοι δημοσιογράφοι συναγωνίζονται ποιος θα στείλει πρώτος τηλεγράφημα για την κατάσταση της υγείας του.
Σ' αυτή την παράδοξη ατμόσφαιρα που θυμίζει τσίρκο, τρεις άντρες συναντιούνται: ο Γκρίμπσιν, ένας νεαρός κινηματογραφιστής που έχει έρθει με το συνεργείο του να απαθανατίσει το γεγονός. Ο Βορόμπεφ, ένας ιδιόρρυθμος επιστήμονας που προωθεί την τέχνη του βαλσαμώματος. Ο Στάλιν, ένας επαναστάτης που ορματίζεται μια νέα Ρωσία.
Όταν θα ξανασυναντηθούν δεκατέσσερα χρόνια αργότερα, κάτι θα έχει αποκτήσει φοβερή δύναμη: ο κινηματογράφος ως μέσο προπαγάνδας. Σε μια χώρα ρημαγμένη από τον εφύλιο πόλεμο, στρατιές κομισάριων, με άφθονο κινηματογραφικό υλικό, καταφθάνουν καθημερινά από τη Μόσχα στην επαρχία για να μυήσουν το λαό στις αρχές της Επανάστασης. Το Κομισαριάτο του Διαφωτισμού είναι το πιο πολλά υποσχόμενο υπουργείο. Και ο δαιμόνιος σύντροφος Αστάποφ θα δώσει τη δική του μάχη για να το αποδείξει.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ποιο ρόλο έπαιξαν η επιστήμη και οι νέες τεχνολογίες -ο κινηματογράφος συγκεκριμένα- τον περασμένο αιώνα, σε συνάρτηση με τις νέες εξουσίες που αναδύθηκαν μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και, στην περίπτωση του μυθιστορήματος του Αμερικανού συγγραφέα Κεν Κάλφους, στη Ρωσία μετά την Επανάσταση των μπολσεβίκων και την εγκαθίδρυση του σταλινισμού; Αυτή είναι η ερώτηση-βάση πάνω στην οποία στηρίζεται ο κεντρικός άξονας του ιδιαίτερα ενδιαφέροντος και ευρηματικού μυθιστορήματος του συγγραφέα. Είναι όμως μόνον η βάση καθώς πάνω και γύρω από αυτήν αναπτύσσονται ακτινωτά μια σειρά ουσιαστικά ζητήματα, όπως η αθανασία, η θεοποίηση των ηγετών-ειδώλων, μέσω της προσωπολατρίας, η κινηματογραφική προπαγάνδα ως μέσο παραπλάνησης του κόσμου, τα οποία στην πορεία θα επισημανθούν. Ας πάρουμε όμως το μυθιστόρημα του Κεν Κάλφους από την αρχή.

Το 1910, σε μια μικρή ρωσική πολίχνη, το Αστάποβο, στο σπίτι του σταθμάρχη ο συγγραφέας και πνευματικός ηγέτης Λέων Τολστόι πεθαίνει από στιγμή σε στιγμή. Η είδηση του επικείμενου θανάτου του έχει προκαλέσει κυριολεκτικά γενικό συναγερμό. Το Αστάποβο έχει κατακλυσθεί από απλοϊκούς Ρώσους χωρικούς που έχουν έρθει να αποτίσουν φόρο τιμής στον μεγάλο γκουρού τους, όπως είχε πια αναδειχθεί ο κορυφαίος Ρώσος συγγραφέας, σε κάθετη ρήξη με την επίσημη ρωσική Εκκλησία που τον είχε αφορίσει, προσκυνητές απ' όλο τον κόσμο, δημοσιογράφους-ανταποκριτές γνωστών ευρωπαϊκών και αμερικανικών εφημερίδων καθώς και από κινηματογραφιστές, και συγκεκριμένα από το συνεργείο μιας από τις πρώτες κινηματογραφικές εταιρείες του νεαρού κινηματογράφου, την περίφημη γαλλική «Πατέ». Ο σκηνοθέτης της «Πατέ», Μεγιέρ, έχει για βοηθό του έναν εξαιρετικά φιλόδοξο εικοσάχρονο Ρώσο, τον Γκρίπσιν, ο οποίος πιστεύει απολύτως στο μέλλον του κινηματογράφου και γενικά της επιστήμης ως ανατρεπτικών δυνάμεων του νέου αιώνα, ικανών να αναμορφώσουν την εξαθλιωμένη και βαθιά συντηρητική Ρωσία. Ανάμεσα σ' αυτούς που έχουν σπεύσει στο Αστάποβο είναι κι ένας περίεργος επιστήμονας, ο Βορόμπεφ, ο οποίος προσπαθεί να πείσει τους οικείους ανθρώπους του Τολστόι να τον αφήσουν να τον βαλσαμώσει για να διασωθεί το πρόσωπό του εις τους αιώνας των αιώνων, άρα και η πίστη του κόσμου προς αυτόν. Μ' έναν λόγο, να προσδώσει στην εικόνα του αιώνια αθανασία. Τόσο τις προσπάθειες του Γκρίπσιν να στήσει ψεύτικες σκηνές και να τις κινηματογραφήσει παρουσιάζοντάς τες ως πραγματικά γεγονότα όσο και τις εκκλήσεις του Βορόμπεφ παρακολουθεί ένα σκοτεινό πρόσωπο, ο επιλεγόμενος στο πρώτο μέρος του μυθιστορήματος, Καυκάσιος. Βεβαίως πρόκειται για τον Στάλιν, τον οποίο ο συγγραφέας δεν κατονομάζει ανοιχτά, όπως επίσης και τον Λένιν. Κι αυτό, γιατί το πρώτο μέρος του μυθιστορήματος φέρει την ένδειξη ΠΡΟ. Και σ' αυτό το ΠΡΟ ο συγγραφέας μιλάει για την παλιά Ρωσία του 19ου αιώνα, μια καθυστερημένη, γεμάτη θρησκευτικές προκαταλήψεις και δεισιδαιμονίες Ρωσία, που λατρεύει τον ανορθολογιστή και μακράν κάθε έννοιας του Διαφωτισμού πνευματικό ηγέτη περισσότερο και από τους Αγίους της. Σ' αυτήν τη Ρωσία η εξουσία και η επιρροή του θνήσκοντος αριστοκράτη, του αποκαλούμενου, όχι τυχαία, στο μυθιστόρημα ως Κόμη, είναι αδιαμφισβήτητη. Το φτωχικό Αστάποβο μετατρέπεται σε κέντρο αυτής της εξουσίας, την οποία ο νεαρός κινηματογραφιστής Γκρίπσιν προσπαθεί, με τη σειρά του, να της δώσει μέσω του κινηματογράφου αιώνια παρουσία. Κάπου πιο κει, σ' έναν προφυλαγμένο χώρο, δύο άνδρες λογομαχούν. Ο Καυκάσιος με τον Ιλιτς. Ο πρώτος, πρακτικός και πραγματιστής, εντυπωσιασμένος από τη δύναμη της εξουσίας του Τολστόι-Κόμη και της πίστης του κόσμου στο πρόσωπό του, προσπαθεί να πείσει τον δεύτερο, άκαμπτο θεωρητικό και ιδεολόγο, ότι ο όχλος χρειάζεται κάτι να λατρεύει, ότι οι μάζες έχουν ανάγκη την πίστη, και προτείνει να προσδώσουν στον επαναστατικό σοσιαλισμό τα δικά του ιδιαίτερα τελετουργικά, ένα λειτουργικό, σοσιαλιστικές αργίες και ένα πάνθεον από μεγάλους σοσιαλιστές, στο οποίο μπορεί να συμπεριληφθεί και ο Κόμης, καθόσον ο λαός δεν βλέπει καμιά διαφορά ανάμεσα στον σοσιαλισμό και στα διδάγματα εκείνου. Ο Κάλφους βάζει τον Ιλιτς να εξεγείρεται υπενθυμίζοντας στον Καυκάσιο ότι στο βιβλίο του «Υλισμός και Εμπειριοκριτικισμός» απορρίπτει την ιδέα του θεϊκού οικοδομήματος. Τον βάζει όμως να σκέφτεται πόσο πολύτιμη του είναι η πρακτική ρεαλιστική σκέψη του συντρόφου του, όταν εκείνος αναφέρεται στην τέχνη του κινηματογράφου, και πόσο χρήσιμη μπορεί να αποβεί για την επανάσταση και την εδραίωσή της ως εξουσίας.



Η προ- και μετ-επαναστική Ρωσία



Ο Κάλφους χωρίζει το πρώτο κεφάλαιο σε δεκαεφτά σφιχτοδεμένα μέρη, σαν να πρόκειται για ισάριθμα κινηματογραφικά στιγμιότυπα. Σ' αυτά, με γρήγορο ρυθμό και με εμφανή την παρουσία κινηματογραφικών κλισέ, εμφανίζεται η προεπαναστική Ρωσία, με τις πολλαπλές αντιφάσεις της και κυρίως τα απύθμενα σκοτάδια της. Ο ίδιος ο νεαρός είναι ένα τέτοιο προϊόν που προσπαθεί να διασωθεί μέσω του κινηματογράφου, να μεταπηδήσει από το σκότος του 19ου αιώνα στο φως του 20ού. Είναι τέτοια η πίστη του στη μελλοντική δύναμη της κινηματογραφικής εικόνας που ξεπερνά και τις όποιες ηθικές αναστολές. Εκεί, στο φτωχικό Αστάποβο, ο νεαρός Γκρίπσιν κυριολεκτικά θα μεταμορφωθεί. Το ΜΕΤΑ θα τον βρει να έχει αλλάξει όνομα, λέγεται Αστάποφ, είναι κομισάριος του Διαφωτισμού -η παραπομπή στην αντίθεση ανορθολογισμός σκοτάδι - διαφωτισμός πρόοδος, εμφανής- και διασχίζει τη νεαρή σοβιετική Ρωσία με το τρένο της προπαγάνδας προβάλλοντας προπαγανδιστικά επίκαιρα. Πίσω του υπάρχει μια σκιά που τον υποστηρίζει σε ό,τι κι αν κάνει: ο Στάλιν. Εξυπνα ο Κάλφους, στα επίσης δεκαεφτά κεφάλαια του ΜΕΤΑ, ξετυλίγει την αρχιτεκτονική της κινηματογραφικής προπαγάνδας, βασικό θεμέλιο της νεαρής σοβιετικής εξουσίας. «Τι είναι ο κινηματογράφος, αν όχι η ωραιότερη ψευδαίσθηση της ζωής;» βάζει κάπου τον Στάλιν να λέει. Ομως ο Κάλφους δεν σταματά εδώ. Ο κινηματογράφος εδραιώνει την εξουσία, η επιστήμη όμως την κάνει αθάνατη. Το κεφάλαιο «Δώδεκα» σηματοδοτείται από μία χρονολογία: 1924. Ο Λένιν -στο ΜΕΤΑ με το πραγματικό του όνομα-, ο θεωρητικός, ο ιδεολόγος, ο ηγέτης της Επανάστασης, βρίσκεται στα τελευταία του. Οπως ακριβώς και ο Τολστόι στην αρχή του μυθιστορήματος. Τότε εμφανίζεται ο ίδιος περίεργος επιστήμονας, ο Βορόμπεφ. Τον φέρνει ο Αστάποφ. Οπως και στην περίπτωση του θνήσκοντος Κόμη έτσι και στην περίπτωση του Λένιν ο Βορόμπεφ προτείνει εδώ και τώρα να βαλσαμωθεί. Χάρη στην επιστήμη, αλλά σε πλήρη αντίθεση με τις θεωρητικές και ιδεολογικές του θέσεις, ο ηγέτης της Επανάστασης θα επιζήσει αιώνια, ως νέος Θεός. Ο Στάλιν συμφωνεί με τον Βορόμπεφ. Στο κεφάλαιο «Δεκαεφτά» -τελευταίο του μυθιστορήματος- ο Κάλφους βάζει τον ίδιο τον Λένιν, από το Μαυσωλείο του πια, να σχολιάζει με έναν εξαιρετικά καυστικό τρόπο όλα όσα γίνονται γύρω του, από την κηδεία του έως την κατάρρευση της εξουσίας που ίδρυσε. Η στιγμή που φέρνουν και τον Στάλιν δίπλα του και αρχίζουν οι δυο τους, βαλσαμωμένοι πλέον, να αλληλοϋβρίζονται είναι εξίσου ξεκαρδιστική και τραγική. Δεν προδίδει το κείμενο η μετάφραση της Ουρανίας Παπακωνσταντοπούλου.



ΕΛΕΝΑ ΧΟΥΖΟΥΡΗ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 01/02/2008