Στολή εξόδου

Η εντύπωση, ότι οι ιστορίες από τη ζωή στο στρατό ενδιαφέρουν - ή πιο πολύ - τον ανδρικό πληθυσμό, είναι λαθεμένη. Πρώτα-πρώτα γιατί στις ιστορίες αυτές δεν περιγράφονται οπωσδήποτε μάχες ή σκηνές αποκλειστικά από την ανούσια ζωή στις στρατιωτικές μονάδες. Αλλά, κι' αυτό να συμβαίνει, δεν πρέπει να λησμονούμε πως οι πρωταγωνιστές σ' αυτές τις ιστορίες -οι φαντάροι- είναι άνθρωποι που, ούτως ή άλλως, δοκιμάζονται σαν ατομικότητες και προσωπικότητες και επομένως δεν έχει σημασία αν, αυτό που τους κατατρύχει, συμβαίνει στο περιβάλλον του στρατού ή έξω στον κόσμο. Το πρόβλημα δεν είναι πάντα ο στρατός. Πάνω απ' όλα είναι αυτό που κουβαλά καθένας και μετά τη στράτευσή του ή προκύπτει λόγω της ιδιότητός του ως φαντάρου. Απλώς, η ιδιότητα αυτή δυσχεραίνει περισσότερο τα πράγματα και δημιουργεί πρόσθετα προβλήματα από την αντιμετώπιση των οποίων αναδεικνύονται χαρακτήρες, διαγράφονται ανθρώπινοι τύποι, πλέκονται μύθοι. Κανένας επομένως δε μπορεί να ξέρει τι του επιφυλάσσει η ανάγνωση μιας ιστορίας βγαλμένης από τη ζωή στο στρατό.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Τρία μεγάλα αφηγήματα για τη στρατιωτική θητεία στη δεκαετία του 1950 και για την κοινωνική πραγματικότητα της ίδιας εποχής. Τότε που οι στρατιώτες έπρεπε να κυκλοφορούν έξω με τη στολή («στολή εξόδου») και το φρουραρχείο παρακολουθούσε κάθε κίνησή τους. Για τη στρατιωτική θητεία έχουν γράψει αρκετοί λογοτέχνες. Αναφέρω τους πιο γνωστούς: Νίκος Κάσδαγλης, Βασίλης Βασιλικός, Μένης Κουμανταρέας, Μάριος Χάκκας, Ντίνος Χριστιανόπουλος. Ο φαντάρος στην αφήγηση του Δ. Κάββουρα παρουσιάζεται να βρίσκει πάντα τον τρόπο να επικοινωνεί με τον έξω κόσμο, και όταν βγαίνει με άδεια και μέσα που είναι, αφού σκέφτεται, θυμάται, συζητά, διαβάζει ή γράφει γράμματα. Και στα τρία αφηγήματα το τέλος είναι και μια συναισθηματική κορύφωση, συνδέοντας τον φαντάρο ευχάριστα με τα αγαπητά του πρόσωπα.



Σκληρές συνθήκες



Οι συνθήκες της θητείας ήσαν εκείνη την εποχή πολύ σκληρές. Ηταν τότε που ο διοικητής στον λόχο, «ένας ταγματάρχης σκυλί», ούρλιαζε, φοβέριζε, έβριζε τους στρατιώτες και τιμωρούσε με το παραμικρό. Και στις εκλογές μετά την ψηφοφορία κάθε στρατιώτης έπρεπε να παραδώσει τα ψηφοδέλτια που δεν είχε χρησιμοποιήσει στον λοχία που τους είχε συνοδεύσει στο εκλογικό τμήμα... Το πρώτο αφήγημα αναφέρεται στη βασική εκπαίδευση. Εχει τον τίτλο «H πύλη». H πύλη, τονίζεται, έχει ιδιαίτερη συναισθηματική σημασία για τον στρατιώτη όταν μπαίνει ως νεοσύλλεκτος, αλλά και όταν βγαίνει με την πρώτη άδεια ή αργότερα. Γι' αυτό ο συγγραφέας στην πρώτη έξοδο «κρατά» τον νεοσύλλεκτο για μεγάλο διάστημα έξω, αφήνοντάς τον να οδηγηθεί με τη φαντασία και τις αναμνήσεις σε μέρη ευχάριστα. Είναι μια μεγάλη «απόδραση» από τον Στρατό - καλύπτει 18 σελίδες -, που ανακουφίζει τον αναγνώστη σπάζοντας τη μονοτονία. Το δεύτερο αφήγημα έχει τον τίτλο «Λοιπός οπλίτης». H ζωή στο τάγμα τώρα. Στο Κέντρο έμαθε τι θα πει στρατιώτης, στο τάγμα θα μάθει τι θα πει στρατός και αργότερα, στο Επιτελείο, τι θα πει στρατιωτικός. Στο τρίτο αφήγημα προβάλλεται η ζωή του φαντάρου στο Γενικό Επιτελείο αλλά και στον λόχο, που πήγαινε το απόγευμα. Στο γραφείο είχε προϊστάμενο έναν ταγματάρχη που «ώρες ώρες το μάτι του γυάλιζε. Συχνά τον έπιανε οίστρος και αγόρευε. Ελεγε έλεγε, αλλά δεν καταλάβαινες τι έλεγε». Και αυτός - διαβάζουμε - έγινε αρχηγός του κράτους έπειτα από χρόνια...

Ο αφηγητής συγγραφέας καταθέτει τον στοχασμό του με χιούμορ συχνά, κάποτε και με σαρκασμό. Διαβάζοντας βρίσκουμε μπροστά μας κατά διαστήματα κρίσεις, συγκρίσεις και έξυπνες παρατηρήσεις και σχόλια για τον Στρατό, αλλά και για τη ζωή έξω από τη στρατώνα. Ετσι εννοούμε αυτό που είναι γραμμένο στο οπισθόφυλλο, ότι οι ιστορίες του Στρατού διαβάζονται με ενδιαφέρον και από τις γυναίκες, αφού οι στρατιώτες είναι άνθρωποι που δοκιμάζονται σαν άτομα και προσωπικότητες στο στρατιωτικό περιβάλλον αλλά και έξω από αυτό. Για παράδειγμα, ο φαντάρος που πιέστηκε απαράδεκτα όταν ψήφισε, αργότερα ως πολίτης στην περίοδο της δικτατορίας θα κάνει και αυτός την παθητική του αντίσταση. Στον Στρατό βρίσκουμε διάφορους ανθρώπινους τύπους, όπως και στην κοινωνία. Ο νέος στρατιώτης δέχεται τις συμβουλές ενός παλιού, προσαρμόστηκε όμως τόσο γρήγορα που έφτασε αργότερα να συμβουλεύει τον παλιό!



Παλιοί και νέοι



Ο αφηγητής βλέπει και κρίνει τη ζωή στον Στρατό, τους παλιούς σε σχέση με τους νέους, τους υπαξιωματικούς, τους αξιωματικούς στο τάγμα και στο Επιτελείο και προβληματίζεται για το τι είναι ο στρατιώτης· που γίνεται πρόβατο με τα συνεχή παραγγέλματα, αλλά διαφέρει από τον γάιδαρο (με χιούμορ βρίσκει «διαφορά» ανάμεσα σε γάιδαρο και φαντάρο). H σημασία της οικογενειακής εστίας τονίζεται σε διάφορα μέρη της αφήγησης, επίσης η σημασία της επιστολής για τον φαντάρο (πολύ σημαντικά, λέει ο αφηγητής, ήταν όσα του έγραφε ο πατέρας του και όσα του έλεγε σχετικά με τις επιστολές). Επίσης κάνει λόγο για τη σημασία της ξένης γλώσσας στο Επιτελείο, όπου υπηρέτησε, και παρατηρεί ή σχολιάζει τα τραγούδια του στρατού και τον ρυθμό τους.

Βλέπει με ενδιαφέρον τη φύση, που ανακουφίζει τους καταπονημένους φαντάρους, και φαντάζεται ότι αυτή τιμωρεί τους στρατιωτικούς όταν ασεβούν εις βάρος της κάνοντας ασκήσεις χωρίς σοβαρή προετοιμασία. Τη φύση μπορούσε κανείς να την απολαύσει και μέσα στην Αθήνα τότε. Και ενώ η σκοπιά μέσα στην πόλη, όπως και στην πύλη, είναι μαρτύριο για τον φαντάρο, που βλέπει τον κόσμο έξω ενώ αυτός είναι καθηλωμένος, μια νύχτα με ολόγιομο φεγγάρι και με τις μεθυστικές μυρωδιές των γιασεμιών, εκείνος μαγεύτηκε στη σκοπιά μέσα στην Αθήνα. Στην Αθήνα που πολύ τον συγκινούσε με την ιστορία της και τα μνημεία της.



Κώστας Αθανασόπουλος (φιλόλογος και συγγραφέας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 14-11-2004