Επιστροφή στα κείμενα του Freud

Η Ilse Grubrich-Σημίτη δίνει το λόγο στα παραγνωρισμένα έως τώρα βουβά χειρόγραφα. Με οξύνοια, διακριτικότητα και στόχαση, εκφράζει τη βούλησή της να συμβάλει στον αναγκαίο αγώνα ενάντια στην ολοένα αυξανόμενη άγνοια που τα περιβάλλει.

Revue Francaise de Psychanalyse (για την πρώτη, γερμανική έκδοση του βιβλίου)



Η Ilse Grubrich-Σημίτη διερευνά έναν νέο Freud, τον Freud γράφοντα, σκεπτόμενο με λέξεις που συναρμολογεί σε προτάσεις, τις οποίες προορίζει για φορείς των ιδεών του. Ακόμη, μας αποκαλύπτει έναν Freud άγνωστο, έναν Freud στον οποίο κανείς δεν έχει εμβαθύνει και του οποίου το πρόσωπο η συγγραφέας ανασυγκροτεί μέσα από την αυτονομία, την πραγματικότητα και την υλικότητα - πέρα από την αγιογράφηση και τις ερμηνείες.

Le Monde






ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Νίτσε, ο οποίος υπήρξε μεγάλος φιλόλογος και γνώστης της αρχαίας γραμματείας, θεωρούσε το να μπορείς να διαβάζεις ένα κείμενο δίχως να το διπλασιάζεις μέσω της ερμηνείας, και έτσι να το παραποιείς, μια όψιμη μορφή της «εσωτερικής εμπειρίας» - σχεδόν αδύνατης ίσως.

Υπέρ αυτής της αδιανόητης, ανθρωπολογικά σχεδόν απρόσιτης κατάστασης του βαθμού μηδέν της γραφής φαίνεται να συνηγορεί το βιβλίο της Ilse Grubrich-Σημίτη που φέρει τον προγραμματικό τίτλο Επιστροφή στα κείμενα του Freud. Η σιωπηλή γλώσσα των χειρογράφων, στην αξιέπαινη μετάφραση της Εμης Βαϊκούση. Ευθύς εξαρχής η γερμανίδα ψυχαναλύτρια και υπεύθυνη των αρχείων Φρόιντ διευκρινίζει στην εισαγωγή της ότι δεν εννοεί την εν λόγω επιστροφή υπό την έννοια της λακανικής γλωσσολογικής επιστροφής στο φροϋδικό «πράγμα», δηλαδή στον θεσμό του γράμματος που βρίσκεται πέραν των ψυχολογικών και φυσιολογικών ερμηνειών, ούτε όμως υπό την έννοια «μιας συλλογικής έκκλησης για έναν θεμελιώδη επαναπροσδιορισμό της ερμηνείας της ψυχανάλυσης [...], αλλά υπό την κυριολεκτικώς κατά γράμμα έννοια της επιστροφής στην πρωταρχική μορφή, τη χειρόγραφη μορφή τους». Με ένα κέλευσμα που θυμίζει τόσο τη φαινομενολογική κλήτευση επιστροφής «στα ίδια τα πράγματα» (Husserl, Heidegger) όσο και την αντίστοιχη «σιωπηλή σύμπνοια του ποιητή με τα πράγματα» (Ponge), η γερμανίδα αρχειοφύλακας και εκδότρια σπεύδει να «συνηγορήσει υπέρ των κειμένων [...], ωθώντας τα να μιλήσουν από μόνα τους». Υπόσχεται να κινηθεί στην «επιφάνεια» των αρχείων διαβεβαιώνοντας ότι δεν πρόκειται να παρέμβει ερμηνευτικά κατά την καταγραφή των πηγών που συνόδευσαν τη γένεση του φροϋδικού έργου παρά μόνον όταν αυτό θεωρηθεί απολύτως επιβεβλημένο. Με τον τρόπο αυτόν υποδεικνύει συγχρόνως την ηθική που θα έπρεπε να διέπει μια μελλοντική έκδοση των φροϋδικών έργων, την υλοποίηση της οποίας θέλει να παρακινήσει με το παρόν βιβλίο της.

Με την επιστροφή στα χειρόγραφα του Φρόιντ η Ilse Grubrich-Σημίτη μάς επιτρέπει να ρίξουμε μια κλεφτή αλλά προπαντός αμεσολάβητη ματιά στον μικρόκοσμο του μεγάλου αναλυτή και θεραπευτή, αντλώντας το υλικό της από την πληθώρα των δημοσιευμένων έργων, καθώς και των αδημοσίευτων σημειώσεων, προσχεδίων, καθαρόγραφων, παραλλαγών κ.ά. Ο αναγνώστης έχει την αίσθηση ότι διαβάζει μια αυτοβιογραφία της δημιουργικής γραφής του Φρόιντ. Το εγχείρημά της διαδραματίζεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο αφηγείται την ιστορία των φροϋδικών εκδόσεων καθώς και της πρόσληψης του έργου του από τις απαρχές του ως σήμερα. Στο δεύτερο μέρος εισδύει στη γκρίζα ζώνη του μόλις αναδυόμενου πρωταρχικού υλικού, στο «τοπίο των χειρογράφων», όπως η ίδια αρέσκεται να το ονομάζει. Στο τελευταίο μέρος επιχειρεί τη σκιαγραφία μιας νέας κριτικής έκδοσης με σκοπό τον επαναπατρισμό του Φρόιντ σε μια αναθεωρημένη γερμανική έκδοση που υπόσχεται να υπερβεί τις παραποιήσεις, τις παραμορφώσεις και τους αποκλεισμούς (π.χ., των προψυχαναλυτικών γραπτών) των προγενέστερων εκδόσεων. Θα πρέπει ωστόσο να επισημανθεί ότι, μιλώντας πάντοτε με φροϋδικούς όρους, μια επιστροφή δύναται να αποκαλύψει τις προγενέστερες παραμορφώσεις μόνον εφόσον μετέχει σε αυτές. Δηλαδή, μέσω της επανάληψης και άρα του μετασχηματισμού τους. Αυτό δεν ισχύει μόνο για την αναλυτική διαδικασία αλλά και για μια μελλοντική έκδοση του Φρόιντ. Ετσι όμως η επιστροφή παύει να έχει απλώς τη σημασία εκ νέου ανακάλυψης ή επαναδραστηριοποίησης μιας πλήρους καταγωγικής αλήθειας, μιας «πρώτης ύλης», και καθίσταται αέναη παλινδρόμηση σε ό,τι εγγράφεται στο κείμενο αρνητικά: ως απουσία, χάσμα, έλλειμμα. Ας θυμηθούμε εν προκειμένω τον Foucault ο οποίος, ήδη το 1969, παρατηρούσε στη διάλεξή του με τίτλο Τι είναι ένας συγγραφέας; ότι ο Φρόιντ δεν ήταν απλώς ο συγγραφέας της Ερμηνείας των ονείρων ή του Ευφυολογήματος αλλά θεμελιωτής απεριόριστης παραγωγής άλλων κειμένων, άλλων ερμηνειών, εξ ου και η συνεχής επιστροφή στα κείμενά του. Είναι βέβαιον ότι για να υπάρξει επιστροφή πρέπει να έχουν υπάρξει λήθη, παραμόρφωση, (παρ)ερμηνεία, απώθηση. Οι ψυχικοί αυτοί μηχανισμοί εν τούτοις δεν είναι συμπτωματικοί ούτε τυχαίοι αλλά ανήκουν ουσιαστικά στο «κείμενο», συγκροτούν το κείμενο και καμία χειρονομία δεν πρόκειται ποτέ να οδηγήσει στην ολοκληρωτική αναίρεσή τους και έτσι στην καταγωγική πληρότητα ενός έργου.

Ολα αυτά τα γνωρίζει ασφαλώς η ψυχαναλύτρια Ilse Grubrich-Σημίτη και γι' αυτόν τον λόγο καλεί τους μελλοντικούς εκδότες να αποφύγουν τις παγίδες του μαξιμαλισμού ή του περφεξιονισμού. Προτείνει αντ' αυτού να ασχοληθούν με την κριτική αξιοποίηση των πηγών και την επιμελημένη παρουσίαση του υλικού έτσι ώστε να δημιουργηθούν οι συνθήκες νέων τρόπων ανάγνωσης και πιθανώς μια «αυθεντική φροϋδική αναγέννηση» που θα έχει στο επίκεντρό της το συγγραφικό έργο του αναλυτή και όχι την αυξανόμενη προσωπολατρία του. Συνάγοντας ένα ψυχαναλυτικό συμπέρασμα σχετικό με τον τοπικό προσδιορισμό του ψυχισμού, θα λέγαμε ότι, επιστρέφοντας στην πηγή, στο «τοπίο των χειρογράφων» του Φρόιντ, δεν πλησιάζουμε σε κάτι αυτονόητο για τον κοινό νου αλλά απεναντίας μας ανοίγεται ο προβληματικός χαρακτήρας καθετί αυτονόητου. Το τοπίο των χειρογράφων είναι, όπως και ο τόπος των ονείρων, άλλο από εκείνο της συνείδησης και της ταυτότητας. Είναι ο τόπος της δημιουργικής απόχρωσης και διαφοράς, η άλλη σκηνή της γραφής.



Διονύσης Καββαθάς (λέκτωρ Φιλοσοφίας)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 10-11-2002