Ο πόλεμος από ανθρωπολογική σκοπιά

Οι «ρεαλιστικές» γεωπολιτικές θεωρίες περί «ορθολογικών κρατικών δρώντων», «ισορροπίας ισχύος» και «ηγεμονίας» συσκοτίζουν κατά κανόνα τις βαθύτερες διαστάσεις του πολέμου ως κοινωνικού φαινομένου. Με αφορμή τον πόλεμο στην Ουκρανία και την άνοδο στην εξουσία αυταρχικών ηγετών σαν τον Ντόναλντ Τραμπ, το παρόν δοκίμιο φωτίζει ορισμένες θεμελιώδεις πτυχές της ρωσικής κοινωνίας και, ταυτόχρονα, αναλύει ανθρωπολογικά τις ανακατατάξεις στον δυτικό κόσμο. Δεδομένης της πολυεπίπεδης παρακμής των δυτικών κοινωνιών, το διακύβευμα που απορρέει από τη σύγχρονη γεωπολιτική εντροπία αφορά το ίδιο το μέλλον της Δύσης. Θα αρκεστεί στον ρόλο του συνομιλητή με καθεστώτα δεσποτικά και ανελεύθερα, στο πνεύμα μιας «ρεαλιστικής» λογικής της συνύπαρξης; Ή θα επιχειρήσει την αξιακή και πολιτική ανασύνταξη που θα της επιτρέψει να υπερασπιστεί τις φιλελεύθερες και δυνητικά δημοκρατικές δομές που τη διαμόρφωσαν ιστορικά;

Όπως και τόσα άλλα αυταρχικά και ιμπεριαλιστικά μορφώματα στην ιστορία, ο πουτινισμός εμφορείται από μια αίσθηση ιστορικού μεγαλείου η οποία συνιστά την πίσω όψη ενός βαθέως συμπλέγματος κατωτερότητας απέναντι στη Δύση. Το σύμπλεγμα αρχικά παίρνει τη μορφή ρομαντικού πτωχοπροδρομισμού, μέχρι να μετατραπεί σε ανοιχτό ιμπεριαλισμό, ο οποίος εξαπολύεται στο όνομα της ιστορικής εκδίκησης και της αναίρεσης των περασμένων ιστορικών εξευτελισμών. Πρόκειται για «έναν από τους κεντρικούς μύθους της Ρωσίας ότι “απειλείται” μονίμως από τη Δύση. Σύμφωνα με τον μύθο αυτόν, υπάρχει πάντοτε ένας ισχυρός δυτικός “επιτιθέμενος”, που συνοδεύεται από “προδότες” και “συνεργάτες”». Κι έτσι, «έπειτα από κάθε ρωσική επιτυχία εναντίον του ξένου “εισβολέα”, σειρά είχε η δική της αυτοκρατορική επέλαση». Γι’ αυτό ο Πούτιν χρησιμοποιεί με κάθε ευκαιρία μια τέτοια ρητορική, ακόμα και για να δικαιολογήσει καθαρά επιθετικές κι επεκτατικές κινήσεις, όπως π.χ. η προσάρτηση της Κριμαίας: «Η πολιτική ανάσχεσης της Ρωσίας συνεχίζεται από τον 18ο, τον 19ο και τον 20ό αιώνα μέχρι και σήμερα. Πρόκειται για μια διαρκή προσπάθεια να μας στριμώξουν στον τοίχο, επειδή είμαστε ανεξάρτητοι και υπερασπιζόμαστε τα συμφέροντά μας». Στην πραγματικότητα έχουμε εδώ μια περίεργη και, φαινομενικώς, αντιφατική κοσμοαντίληψη – ένα είδος θυματικού μεγαλοϊδεατισμού, ο οποίος έχει πολύ εύστοχα περιγραφεί ως «πτωχαλαζονεία».