Προεισαγωγικός λόγος στην Εγκυκλοπαίδεια

Εισαγωγή: Πασχάλης Κιτρομηλίδης

Τον 18ο αιώνα, οι σημαντικότεροι Γάλλοι επιστήμονες και φιλόσοφοι με επικεφαλής τον Ντιντερό και τον Ντ 'Αλαμπέρ αναλαμβάνουν τη σύνταξη ενός φιλόδοξου επιστημονικού και εκπαιδευτικού έργου της Εγκυκλοπαίδειας. Ο Ντ' Αλαμπέρ αναλαμβάνει να γράψει τον "Προεισαγωγικό λόγο" και να διατυπώσει τις κατευθυντήριες αρχές που διέπουν το όλο εγχείρημα. Το αποτέλεσμα υπερβαίνει κατά πολύ τους αρχικούς στόχους. Έχουμε στα χέρια μας το εμβληματικό κείμενο του γαλλικού διαφωτισμού, του φιλοσοφικού και πολιτικού αυτού ρεύματος που επηρέασε καθοριστικά τη νεωτερικότητα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η Εγκυκλοπαίδεια και ο Προεισαγωγικός Λόγος σε αυτήν αποτελούν τη συμπυκνωμένη έκφραση των διανοητικών επιτευγμάτων του αιώνα των Φώτων.

Η Εγκυκλοπαίδεια αποτελεί παλίμψηστο του Διαφωτισμού που πάνω του αποτυπώνονται οι ελπίδες του νεωτερικού ανθρώπου για μιαν ανοιχτή κοινωνία, απαλλαγμένη από τις προλήψεις, τις δεισιδαιμονίες, τη θρησκοληψία και τα δεσμά της προσωπικής εξάρτησης ανθρώπου από άνθρωπο. Αν ο 18ος αιώνας είναι ο αιώνας των Φώτων, η Εγκυκλοπαίδεια αποτελεί τη συμπυκνωμένη έκφραση των διανοητικών επιτευγμάτων του. Η Εγκυκλοπαίδεια φώτισε το ανοιχτό και πολυσύνθετο μέλλον της ανθρωπότητας και παρά τα αντιθέτως υποστηριζόμενα μπορεί και σήμερα, με τη βοήθεια του δημοκρατικού, πνευματικού και πολιτικού κόσμου, να αποτελέσει πυξίδα προσανατολισμού στον κόσμο των αξιών που πάνω απ' όλα τοποθετούνται το ανεξάρτητο άτομο και ο ανθρωπισμός.

Στα μέσα της δεκαετίας του 1740 ξεκινά ένα ταπεινό εκδοτικό και επιχειρηματικό εγχείρημα, που αποσκοπεί στη μετάφραση του αγγλικού έργου Cyclopaedia του Εφρέμ Τσέιμπερς. Οι αποτυχημένες συνεργασίες οδηγούν τον εκδότη να χτυπήσει την πόρτα των Ντιντερό και Ντ' Αλαμπέρ, οι οποίοι τον Οκτώβριο του 1747 αναλαμβάνουν τη διεύθυνση και επιμέλεια του έργου, το οποίο από απλή μετάφραση μετατρέπεται στο θεμελιώδες έργο Εγκυκλοπαίδεια ή Λογικό Λεξικό των επιστημών, των τεχνών και των επαγγελμάτων. Η Εγκυκλοπαίδεια, από μικρό μεταφραστικό εγχείρημα, έφτασε να είναι ένα έργο που θα αποτελούνταν από 28 τόμους, εκ των οποίων οι 11 περιείχαν χαρακτικές απεικονίσεις. Ο πρώτος τόμος της Εγκυκλοπαίδειας εκδόθηκε το 1751 και οι 17 τόμοι με τα λήμματα είχαν ολοκληρωθεί το 1766. Οι 11 τόμοι των χαρακτικών ολοκληρώθηκαν το 1772. Ο Ντ' Αλαμπέρ αποχώρησε από τη διεύθυνση του έργου το 1758, αλλά με τον Προεισαγωγικό Λόγο και τα πολλαπλά άρθρα του επέβαλε στο εγχείρημα, όπως εύστοχα τονίζει στην εισαγωγή του ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης, την κατεύθυνση ενός μετριοπαθούς φιλελευθερισμού. Ο Ντ' Αλαμπέρ, του οποίου άξιος μαθητής και συνεχιστής της μετριοπάθειας του υπήρξε ο Κοντορσέ, δεν έφτασε στα ριζοσπαστικά ύψη και στη λογοτεχνική έπαρση και αυτοπροβολή του ρουσοϊκού λόγου. Ο δεύτερος διευθυντής της Εγκυκλοπαίδειας δεν ανάδειξε την α λα Βολτέρο ειρωνεία σε μαχητικό όπλο, ούτε εξέφρασε ποτέ, όπως ο Χόλμπαχ, καθαρά αθεϊστικές θέσεις. Οι ιδέες του, όμως, αποτέλεσαν μια σταθερή συνισταμένη στον αγώνα για την προτεραιότητα της γνώσης έναντι της αμάθειας, της επιστημονικής αλήθειας έναντι της εξ αποκαλύψεως αλήθειας και του οράματος για τη δημιουργία μιας λιγότερο άδικης και άνισης και περισσότερο ελεύθερης κοινωνίας. Μάλιστα, στον Προεισαγωγικό Λόγο ανάγει σε ύψιστο καθήκον της γνώσης τη δημιουργία των προϋποθέσεων για τη μείωση του ανθρώπινου πόνου και της φτώχειας.



Η χειραφέτηση του Λόγου



Ο Προεισαγωγικός Λόγος χωρίζεται σε τρία μέρη με αυτόνομη λογική και με ειδικές μεθοδολογικές προτεραιότητες. Στο πρώτο μέρος ο Ντ' Αλαμπέρ ενημερώνει τους αναγνώστες για τη μεθοδολογία και τις γνωσιολογικές αρχές του Διαφωτισμού. Ο Ντ' Αλαμπέρ, αποδεχόμενος τις μεθοδολογικές αρχές της αισθησιοκρατίας του Κοντιγιάκ, θέτει στο στόχαστρό του τις καρτεσιανές έμφυτες ιδέες. Ταυτόχρονα, όμως, ταυτίζεται με τους βασικούς στόχους της καρτεσιανής φιλοσοφίας, οι οποίοι αφορούν την ανάγκη χειραφέτησης του Λόγου από τα δεσμά των προλήψεων και των ποικίλων πηγών εξωανθρώπινης αυθεντίας.

Ο φιλόσοφος, αλλά και ο μαθηματικός Ντ' Αλαμπέρ, πιστεύει πως οι άμεσες γνώσεις ανάγονται σε ό,τι προσλαμβάνουμε από τις αισθήσεις. Οι ιδέες μας αποτελούν το αποτέλεσμα του σύνθετου κριτικού αναστοχασμού των άμεσων γνώσεων. Ταυτόχρονα, όμως, πιστεύει πως από την πηγή των γνώσεων δεν αναβλύζει μόνο το καθάριο νερό των αισθήσεων. Η μελέτη της φύσης καθορίζεται από τις ανάγκες του ανθρώπινου σώματος, αλλά η καθολική γνώση δεν είναι απόρροια μόνο των υλικών αναγκών. Σημαντικό στοιχείο του κόσμου της γνώσης είναι η απόλαυση και η περιέργεια. Ο Διαφωτισμός, αντίθετα απ' όσα πρεσβεύουν οι αντίπαλοί του, δεν αποτελεί μια θεωρία αποστασιοποιημένη από τις απολαύσεις, την περιέργεια και το παιχνίδι της φαντασίας. Η φαντασία και η περιέργεια από κοινού με το Λόγο και τη μνήμη αποτελούν συστατικά στοιχεία του «νέου κόσμου».

Ο Ντ' Αλαμπέρ δανείζεται από τον Μπέικον την αρχική ιδέα της διάκρισης των γνωστικών δυνάμεων του ανθρώπου σε μνήμη, φαντασία και λόγο. Αυτές οι τρεις δυνάμεις αποτελούν τρεις διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους ο άνθρωπος επενεργεί στα αντικείμενα της σκέψης του. Στον άξονα αυτών των ικανοτήτων διαμορφώνονται και τα τρία γενικά αντικείμενα των ανθρώπινων γνώσεων: η στηριζόμενη στη μνήμη ιστορία, η φιλοσοφία ως καρπός του λόγου και οι καλές τέχνες που γεννιούνται από τη φαντασία. Ο φιλόσοφος με αυτόν τον τρόπο μας παρουσιάζει το δένδρο της γνώσης, κορμός του οποίου είναι η φιλοσοφία. Παρ' ότι προτάσσει της φαντασίας το λόγο, δεν σταματά ποτέ να τονίζει, όπως και ο Κοντιγιάκ, πως οι τρεις αυτές ικανότητες συνδέονται διαλεκτικά, και ο λόγος συναντάται με τη μνήμη μέσα στους κόλπους της φαντασίας.



Πνευματικά και υλικά όντα



Ιδιαίτερη αξία έχει η υποδιαίρεση των τριών γενικών κλάδων με βάση την κατανομή των όντων σε πνευματικά και υλικά. Η φαντασία επεξεργάζεται με τον τρόπο της τον υλικό κόσμο, γι' αυτό και τοποθετείται στην τελευταία τάξη των ικανοτήτων μας. Ο Θεός είναι επικεφαλής των πνευματικών όντων, τη δε ύπαρξή του γνωρίζουμε εξ αποκαλύψεως. Η φιλοσοφία και η ιστορία ασχολούνται και με τα δύο είδη όντων. Ο άνθρωπος είναι ταυτόχρονα πνευματική και υλική οντότητα, άρα με βάση τους συλλογισμούς του φιλόσοφου μπορούμε να συμπεράνουμε πως είναι ον ανώτερο από τα καθαρά υλικά προϊόντα, αλλά και από τον Θεό, που αποτελεί μόνο πνευματική οντότητα. Εδώ οι λεπτοί χειρισμοί αμφισβήτησης της εξ αποκαλύψεως θρησκείας είναι περισσότερο από εμφανείς.

Στο δεύτερο μέρος ο φιλόσοφος παρακολουθεί την ιστορική και όχι τη γνωσιολογική πρόοδο του ανθρώπινου πνεύματος. Η αναγέννηση των γραμμάτων, όπως αυτή προβάλλει στον αιώνα των Φώτων, ακολουθεί διαφορετική πορεία από την πορεία της καταγωγής και σύνδεσης των επιστημών. Ο Ντ' Αλαμπέρ εγκαταλείπει τη λογική μέθοδο για χάρη της ιστορικής κριτικής γνώσης. Στην αναγέννηση των γραμμάτων η πρόοδος κινείται με κατεύθυνση από την καλλιέργεια της ικανότητας της μνήμης προς την ανάπτυξη της ιστορίας και της φιλολογίας, για να ακολουθήσει στην πορεία η ανάπτυξη του Λόγου μέσω της φιλοσοφίας. Ο μεγάλος στοχαστής, εκτός από την παρακολούθηση της ιστορικής προόδου των γνώσεων, θέτει τις βάσεις για το διαχωρισμό της εκκλησιαστικής από την κοσμική εξουσία, υποστηρίζοντας πως όταν η πνευματική εξουσία συνδυάζεται με την κοσμική εξουσία το αποτέλεσμα είναι η επιβολή της σιωπής στον ορθό λόγο. Εφόσον ο σκοπός της θρησκείας είναι η ρύθμιση των ηθών και της πίστης, τότε η σύνδεσή της με το κοσμικό σύστημα δεν έχει κανένα νόημα.

Επίσης ιδιαίτερη σημασία έχει το γεγονός πως δεν εξετάζει την εποχή των Φώτων ως κεραυνό εν αιθρία, αλλά ως μια επιστροφή αξιών που είχαν επικρατήσει κατά την αρχαιότητα. Επιστροφή, όμως, η οποία συνοδεύεται και από την αποτίμηση των ορίων της αρχαίας σκέψης. Ανάλογη είναι και η άποψη του Κοντορσέ, ο οποίος αργότερα στο «Σχεδίασμα ενός ιστορικού πίνακα της προόδου του ανθρωπίνου πνεύματος» υποστήριξε πως ο Διαφωτισμός ενυπάρχει ως τάση σε όλες τις κοινωνίες και τις εποχές, εμφανιζόμενος αλλού ενισχυμένος και αλλού αποδυναμωμένος. Στο κλείσιμο του δεύτερου μέρους οι αναφορές του Προεισαγωγικού Λόγου επικεντρώνονται στο έργο και τη ζωή των εκπροσώπων του Διαφωτισμού από το χώρο των τεχνών, των επιστημών και της φιλοσοφίας. Το τρίτο μέρος αποτελεί επεξεργασμένο από τον Ντ' Αλαμπέρ απόσπασμα της «Αγγελίας» για την έκδοση της Εγκυκλοπαίδειας που είχε γράψει ο Ντιντερό. Εδώ γίνεται αναφορά στους σκοπούς της έκδοσης, στη δομή, τα περιεχόμενα και τους συγγραφείς της Εγκυκλοπαίδειας.

Η έκδοση συνοδεύεται από εκτεταμένη και πλούσια σε ιδέες και αναγνώσεις εισαγωγή του καθηγητή Πασχάλη Κιτρομηλίδη. Η εισαγωγή του περιγράφει το ιστορικό κλίμα εντός του οποίου γράφτηκε η Εγκυκλοπαίδεια, βιογραφικά στοιχεία για το συγγραφέα, τα βασικά σημεία του Προεισαγωγικού Λόγου και την απήχηση των ιδεών της Εγκυκλοπαίδειας στους Ελληνες στοχαστές του 18ου και 19ου αιώνα. Ο Κιτρομηλίδης με τις επιστημονικές του εργασίες αναδεικνύει τόσο το έργο των μεγάλων φυσιογνωμιών του Διαφωτισμού όσο και την επιρροή των ιδεών τους στο ελληνικό κοινωνικό γίγνεσθαι, αλλά κυρίως συμβάλλει στη διαρκή επικαιροποίηση του βασικού προτάγματος του Διαφωτισμού, που δεν είναι άλλο από τη θέση πως μόνο μέσα από την ελεύθερη σκέψη και δράση μπορούν να προκύπτουν φωτισμένες εποχές και συγγράμματα.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 17/02/2006