Μέγας Αλέξανδρος

Μετά την επιτυχία του βιβλίου Οι Σπαρτιάτες, ο Πολ Κάρτλετζ συγκλονίζει με ένα βιβλίο για τον απόλυτο ήρωα του κλασικού κόσμου: τον Αλέξανδρο. Η φήμη του έχει διαρκέσει πάνω από δύο χιλιετίες και αγκαλιάζει τόσο τους πολιτισμούς της Ανατολής όσο και της Δύσης. Ένας πολεμιστής βασιλιάς που ξανάφτιαξε τον κόσμο, ο Αλέξανδρος αντηχεί στους θρύλους μέχρι σήμερα και εξάπτει τη φαντασία συγγραφέων, τυχοδιωκτών, κινηματογραφιστών, ηγετών του κόσμου, αλλά και των απλών ανθρώπων.
Όμως ποιός ήταν ο Αλέξανδρος; Θεός; Θνητός; Ήρωας; Τύραννος; Μεγαλομανής; Πατροκτόνος; Κατακτητής του κόσμου; Στην πρωτότυπη βιογραφική του μελέτη ο Πολ Κάρτλετζ προσφέρει μια έγκυρη, συναρπαστική και ολοζώντανη περιγραφή της ασυνήθιστης ζωής του Αλέξανδρου, των εκπληκτικών του επιτευγμάτων και του πολυσύνθετου κληροδοτήματός του, και ερευνά την πολυσχιδή του προσωπικότητα κατά την αναζήτηση μιας νέας εικόνας του μεγαλύτερου στρατηλάτη που γνώρισε η Ιστορία.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Στον καινούριο τόμο για τον Μεγαλέξανδρο, που κυκλοφόρησε παράλληλα -τι διαολοσύμπτωση!- με την προβολή της ταινίας του Στόουν, μη σας τρομάξουν οι αναγραφόμενοι στ' οπισθόφυλλο τίτλοι τού καθηγητή Cartledge, ούτε τα παράσημα που 'χει πάρει ώς κι απ' τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας μας! Το βιβλίο είναι απολύτως... light και δεν υπάρχει κανένας κίνδυνος... ιστορικού προβληματισμού! Ούτε τα 25 χρόνια διδασκαλίας του στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ μη φοβηθείτε! Δεν περιέχει κανένα πόρισμα σοβαρής μελέτης ή έρευνα σε κείμενα και συναρτήσεις με αρχαιολογικά δεδομένα! Κι ας λέει στον πρόλογο, πως βασίστηκε στις διαλέξεις του σε προπτυχιακούς φοιτητές. Πρόκειται γι' απλό συνοδοτευτικό της ταινίας, κατά τα διεθνή πρότυπα του μάρκετινγκ, όπου κάθε καλλιτεχνική ή αθλητική εκδήλωση δέον να συνοδεύεται κι από συναφή προϊόντα ευρείας κατανάλωσης, όπως ο Φοίβος κι η Αθηνά ή οι πλαστικοί ήρωες των κινουμένων σχεδίων. Αλλιώς, πώς να δικαιολογηθούν τα κατά λέξιν παραθέματα ώς και του... Κόλιν Φάρελ (του πρωταγωνιστή της χολιγουντιανής σούπας!), για την ιστορία συλλήβδην του Μακεδόνα. «Είναι μια εκπληκτική, εκπληκτική (sic!) ιστορία. Εχει τόσα πολλά -είναι τόσο πυκνή, που ακούγεται σχεδόν σαν κακό μυθιστόρημα»! Κι αυτές οι σάχλες να επαινούνται (σ. 317) ως «ωραίες τοποθετήσεις»; Αντί να κάτσουν να συλλάβουν, καθηγητής κι ηθοποιός μαζί, για ποιο μεγάλο μυθιστόρημα πρόκειται, μέγα δράμα της παγκόσμιας σκηνής, που όμοιό του δεν γράφτηκε και δεν παίχτηκε ποτέ, βρίσκουν πως: «Υπάρχουν όλα σ' αυτήν. Υπάρχει απληστία, υπάρχει ζήλια, υπάρχει αγάπη, υπάρχει πόνος, υπάρχει ελπίδα, υπάρχει απόγνωση, υπάρχει περηφάνια, υπάρχει φιλία, υπάρχει προδοσία»; Τόση αμερικανιά πια και στο μυαλό των πανεπιστημιακών;...


Μα κι ως προς τη γενικότερη δομή του, το βιβλίο άλλο είναι κι άλλο πουλάει! Γελιέται ο αναγνώστης αν ψάχνει μια στρωτή συνεχή αφήγηση της βιογραφίας του Μακεδόνα. Δεν θα βρει παρά 12 θεματικά κεφάλαια, όπου σε καθένα τα ίδια γεγονότα επαναλαμβάνονται ξανά και ξανά, υπό διαφορετικό πρίσμα εκάστοτε: τη μια φορά λ.χ., ως προς τη σχέση του με τους Μακεδόνες και την άλλη ως προς τους Ελληνες ή ως προς τη θρησκεία κ.ο.κ. Αυτή η σύνθεση μπορεί να βόλευε σα μνημοτεχνικό φροντιστηριακό βοήθημα, κατατάσσοντας τις επιμέρους κατά τομέα γνώσεις στο μυαλό των πελαγωμένων φοιτητών, δεν συνιστά όμως επ' ουδενί ενιαία εξιστόρηση ή βιογραφία του Μεγάλου Αλεξάνδρου για ευρύ κοινό. Και το ζητούμενο δεν ήταν, φαντάζομαι, η μεταφορά πανεπιστημιακών παραδόσεων σε σχήμα βιβλίου, γιατί τότε βέβαια οι απαιτήσεις των εξειδικευμένων πλέον αναγνωστών θα 'ταν πολύ υψηλότερες και το συγκεκριμένο έργο, καθώς θα δειχθεί, δεν μπορεί ούτε κατ' ιδέαν ν' ανταποκριθεί.


Μύθος επίσης κι η «αναζήτηση ενός νέου παρελθόντος», που μας τάζει ο υπότιτλος. Ο Cartledge γνωρίζει πολύ καλά τις δύο αντιφερόμενες απόψεις περί Μεγαλέξανδρου: εκείνη των Γερμανών ιδεαλιστών του 19ου αιώνα (με πρώτο τον Droysen, για παράδειγμα), πως ήταν πράγματι και ανεπιφύλακτα «μέγας», κι εκείνην του επίσης σπουδαίου ιστορικού Niebuhr, που απλά «διέλασε την Ασία επικεφαλής μιας αγέλης πεινασμένων λύκων» -ξανα-υιοθετημένη τελευταία και από τη «μινιμαλιστική» λεγόμενη σχολή των αγγλόφωνων ιστορικών, που κάνοντας την τρίχα τριχιά, άλλοι τον έβγαλαν αιμοσταγή, γκεμπελικού τύπου εκκαθαριστή της εσωτερικής του αντιπολίτευσης, με σκοτεινιασμένα φρένα από την απόλυτη μοναξιά του μεγαλείου, κι άλλοι μέθυσο σε διαρκή κραιπάλη...



Αντίθετες θέσεις



Ανάμεσα στα δύο αυτά άκρα, λοιπόν, ο Cartledge συνετά επιλέγει τη μέση οδό τού: «ναι μεν αλλά». Παραθέτοντας ανενδοίαστα θέσεις εκ διαμέτρου αντίθετες, τηρεί τη στάση του Πόντιου Πιλάτου, νίπτοντας τας χείρας προ οιασδήποτε δεσμευτικής του λήψης θέσης και περιορίζεται να προτείνει δυο νέα «βασικά», τάχα, κλειδιά για την κατανόηση της μοναδικής αυτής προσωπικότητας· το κυνήγι και τη θρησκοληψία!


Αρχή αρχή του προλόγου του μας προϊδεάζει πως «θα δώσει μεγάλη έμφαση στο πάθος του για το κυνήγι του θηράματος», ενώ στη σελ. 283 συνδυάζει «το πετσόκομμα αγρίων θηρίων» με «τη σταδιοδρομία ενός άντρα που είχε την τάση να φέρεται σε ανήμερους εχθρούς με αχαλίνωτη αγριότητα»! Αποτολμά δε (σελ. 62) κι... ακριβείς διαβαθμίσεις: «Πιο σημαντικό γι' αυτόν απ' ό,τι οι γυναίκες ή από το σεξ με τις γυναίκες ήταν η θρησκεία του!», ή: «Φαίνεται ότι οι άντρες και τα άλογα προηγούνταν στα τρυφερά του συναισθήματα έναντι των γυναικών». (Μπαίνει κανείς στον πειρασμό, διαβάζοντας τέτοιες ανοησίες, να καταρτίσει ακριβή πίνακα των προτιμήσεων του Μεγαλέξανδρου. Διστάζει μόνο αν έρχονται πρώτα οι άντρες ή τα άλογα!..) Η διευκρίνιση πάντως ότι μόνο το «sex με γυναίκες» ερχόταν κάτω από τη θρησκεία δεν είναι διόλου τυχαία! Διότι ο συγγραφέας μάς επιφυλάσσει μια μπαγιάτικη -ανασυρμένη από τα συρτάρια των ψυχαναλυτικών ερευνών του προηγούμενου αιώνα- ερμηνεία για τις ιδιαίτερες κλίσεις του Μακεδόνα προς την ομοφυλοφιλία (σελ. 61). «Μια πιθανή εξήγηση μπορεί να περιλαμβάνει τη μακεδονική εκδοχή της περίπτωσης του Μικρού Χανς, που περιγράφει ο Φρόιντ: όταν ήταν πολύ μικρός ο Χανς είχε δει έναν σεξουαλικά διεγερμένο επιβήτορα και το θέαμα αυτού του αλόγου τον είχε αποτρέψει από το σεξ στην ενήλικη ζωή του».



Ψυχαναλυτικές αλχημείες



Αν όμως κατάλαβα καλά, ο Αλέξανδρος, όπως γράφεται συχνά-πυκνά μες στο βιβλίο, είχε και παραείχε σεξ στην ενήλικη ζωή του! Μήπως λοιπόν εδώ θα μας χρειαζόταν μια παραλλαγή του φροϊδικού παραμυθιού, όπου ο Χανς, βλέποντας το διεγερμένο επιβήτορα, σ' όλη την κατοπινή ζωή του στράφηκε στην αναζήτηση παρόμοια διεγερμένων επιβητόρων- οπότε ο Cartledge μάλλον δεν τα 'χει καλοτακτοποιήσει εδώ τα ψυχαναλυτικά του πορίσματα;... Γιατί άλλωστε, προς το τέλος του βιβλίου (σελ. 289), θεωρεί πως «αξίζει να εξεταστεί» κι άλλη μια εκδοχή, που άντλησε από τα γραφόμενα της μυθιστοριογράφου (ούτε λίγο ούτε πολύ!) Μαίρης Ρενό: «Ισως του δημιούργησε αποστροφή η πράξη βλέποντας τον δασύτριχο, σημαδεμένο, μονόφθαλμο πατέρα του να κάνει βίαιο έρωτα στη μητέρα του!». Κάθε σχόλιο είναι πλέον περιττό.


Αλλ' ας αφήσουμε το σεξ στους λάγνους κι ας δούμε τι έχει να μας πει για τα στρατηγικά χαρίσματα του Αλέξανδρου (σελ. 229): «Το ότι ήταν ιδιοφυής στρατιωτικός ηγέτης είναι ολοφάνερο, αλλά πως ήταν ο χαρακτήρας του ως στρατηγού; Δεν έχουμε το προνόμιο να γνωρίζουμε αν κι αυτός, όπως ο Βρετανός διοικητής Ορντ Γουντγκέιτ στην Αβυσσηνία, έδινε τις διαταγές του για μάχη ξαπλωμένος στη σκηνή του, ολοτσίτσιδος και χτενίζοντας τις τρίχες του εφηβαίου του με την οδοντόβουρτσα κάποιου άλλου. Ισως οι Μακεδόνες στρατηγοί να μη χρησιμοποιούσαν οδοντόβουρτσες».


Ναι, ναι! Καλά διαβάσατε! Τέτοιες συγκρίσεις μεταξύ Αγγλων «με οδοντόβουρτσες» και «δασύτριχων» Μακεδόνων, «χωρίς οδοντόβουρτσες» θεωρεί προφανώς επωφελείς και διαφωτιστικές για τη σημερινή ιστορική επιστήμη ο καθηγητής Cartledge!


Δεν νομίζω πως θα προσέθετα κάτι, αν ανέφερα καταλεπτώς κι όλες τις άλλες απερίγραπτα εξαπλουστευτικές κρίσεις ή αβασάνιστες απόψεις, από τις οποίες βρίθει το βιβλίο. Ο Αλέξανδρος, δίχως επαρκή τεκμήρια, βαφτίζεται προσωποποίηση της δεισιδαιμονίας, ο Ηφαιστίων αναγορεύεται ανιστόρητα «μέγας βεζίρης της αυτοκρατορίας» (σελ. 103 και ξανά: 382), κι ο τραυματισμός του στρατηλάτη στους Μαλλούς χαρακτηρίζεται θρασύτατα, κατ' επανάληψιν (σελ. 232, 263), ως... «τιμωρία που του άξιζε», κ.ά.π. Απορεί μονάχα κανείς με ποια επιστημονική δεοντολογία, στα σοβαρά, γράφονται τέτοια σκαλαθύρματα;


Το εύρος -πού κουβέντα για βάθος!- της ερευνητικής εποπτείας του συγγραφέα δεν ξεπερνά τα όρια της μητρικής του γλώσσας, και τούτο γίνεται άμεσα αντιληπτό απ' την αναφορά 5 όλων κι όλων γερμανικών τίτλων στην τριακοντασέλιδη Βιβλιογραφία του. Τα δε κριτήρια της αξιολόγησης είναι απολύτως σαφή, όταν για το βιβλιαράκι τσέπης του Briant λ.χ. γράφεται πως... «αξίζει τα λεφτά του»! Η μπακάλικη χυδαιότητα έχει άνετα πολιτογραφηθεί -γιατί όχι- και στη Φιλολογία!


Σύστοιχη της αξίας του πρωτοτύπου κι η ποιότητα της μετάφρασης. Πέρα από δεκάδες χοντρά λάθη που 'χουν ξεφύγει σ' ονόματα και τοπωνύμια, όπως «Μακαρτάτης» αντί: Μακάρτατος, «ο βασιλιάς Ιβέριος Φαρασμάνης» (λες και είναι ονοματεπώνυμο!), αντί: ο βασιλιάς της Ιβηρίας Φαρισμάνης, «του Μαουρύου», αντί: του Μωριέως, κι άλλα ευτράπελα), η κ. Ρένα Καρακατσάνη σκαρώνει απίστευτες νεοπλασίες (πώς προσφυέστερα να τις χαρακτηρίσει κανείς;), σαν εκείνο τον «εξοριενταλισμό», τη στιγμή που αγνοεί την ορθή χρήση των: άγω/αγάγω, αλλά και των παρελθοντικών χρόνων του «επιτίθεμαι», και αφήνει φράσεις του τύπου: «ο Αλέξανδρος θα επιτέθοταν». Αραγε τέτοιοι άνθρωποι έχουν βγάλει σχολείο στην Ελλάδα;


Τέλος, η πλήρης έλλειψη και των στοιχειωδέστερων ακόμη γνώσεων Αρχαιολογίας προκύπτει από το χαρακτηριστικό ενός γυναικείου ειδωλίου της Βακτριανής αντί: στεατοπυγικού (όπως είναι ο όγκος), ως: ...«φαρδοκάπουλου»! Εγώ ήξερα για τ' άλογα, μα προφανώς κατά τη μεταφράστρια και οι γυναίκες έχουνε... καπούλια!



Εχει και τ' αστείο τα όριά του!



Λέγεται πως καταπλέοντας κάποτε ο Αλέξανδρος τον Υδάσπη, άκουγε τον Ονησίκριτο να διαβάζει την Ιστορία της εκστρατείας του μ' απίστευτες μέσα υπερβολές, κι αντί άλλης κρίσεως, του πέταξε το βιβλίο στο ποτάμι και του 'πε πως θα 'πρεπε να πετάξει και τον ίδιον!.. Αν μπορούσαμε να τον ξαναφέρουμε στη ζωή και διάβαζε το πόνημα του Αγγλου καθηγητή, νομίζω πως μ' όλο του το κέφι, δεν θα τον βούταγε μονάχα στο νερό, θα τον τρυπούσε με το ξίφος, αναφωνώντας, σαν άλλος Αμλετ, όταν σούβλιζε τον Πολώνιο πίσω από την κουρτίνα: «Να ένας πόντικας»!


«Τιμωρία που όντως θα του άξιζε» -για να χρησιμοποιήσω το λεξιλόγιο του ίδιου του Cartledge!



ΣΤΑΝΤΗΣ Ρ. ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 04/02/2005