Στα λεφτά ή στη ζωή;

Στα λεφτά ή στη ζωή; Σε τι πιστεύετε εσείς;
Όλοι σ' αυτό το βιβλίο πιστεύουν σε κάτι, κι αυτό μπορεί να μην είναι απαραίτητα ο καλός θεός.
Η γιαγιά π.χ. πιστεύει στα μανιτάρια, ένα παιδί στη σοκολάτα, μανάδες στον μεγάλο έρωτα και στην αγαπημένη οικογένεια, πατεράδες, στην ελευθερία, η δασκάλα στη δικαιοσύνη, οι φοιτητές αρχικά σε διάφορες εκδηλώσεις διαμαρτυρίας όπως η κίνηση «Ατομική ενέργεια - Όχι - ευχαριστώ» και αργότερα στον πολλαπλασιασμό των χρημάτων τους. Όσο τα πιστεύει κανείς, όλα αυτά φαίνεται να λειτουργούν. Ή μήπως όχι; Τι πιο χρήσιμο υπάρχει από τα λεφτά, λέει ο Ματς και αγοράζει εξήντα μάρκα με δάνειο -γιατί αν δεν είναι τα λεφτά, τότε τι είναι εκείνο που φέρνει την ευτυχία;

«Η Μπριγκίτε Βαντερμπέκε με την οξύνοια που τη διακρίνει αφηγείται πολύ περίπλοκες καταστάσεις απλά και με λεπτό χιούμορ.»

ANNEMARIE STOLTENBERG, Die Welt

ΚΡΙΤΙΚΗ



Η πίστη είναι ουτοπική, σισύφεια αναζήτηση, ιδεοληψία, αυταπάτη, είτε ατομική είτε συλλογική, πηγή δεσμεύσεων και αγκυλώσεων ή, αντιθέτως, απαραίτητος οδηγός επιβίωσης και δικλίδα ασφαλείας; Η ανάγκη της πίστης αντιστοιχεί στη συγκάλυψη μιας εσωτερικής ανεπάρκειας και τι είναι αυτό που καθιστά την πίστη ακλόνητη και αράγιστη, ανθεκτική στη διάψευση; Τι συνέπειες μπορεί να επιφέρει η συνειδητοποίηση του εφήμερου ή της αβασιμότητας της πίστης; Είναι άραγε εφικτός ο εντοπισμός των υπόγειων, ανεκπλήρωτων επιθυμιών που μας ωθούν στο να πιστεύουμε στην αποτελεσματικότητα και τις απεριόριστες δυνατότητες ενός πράγματος ή μιας ιδέας; Πόσο πρέπει να πιστεύει κανείς για να ευδοκιμήσει η πίστη του; Η αμφιβολία συνιστά τη λύση των δεσμών και την απαρχή της ευτυχίας ή μήπως παρακινεί στην επόμενη αναζήτηση ενός στερεότερου ερείσματος στο οποίο θα εναποθέσουμε τις ακαταλάγιαστες αγωνίες μας; Η Μπίργκιτ Βάντερμπεκε, μία από τις δυναμικότερες φωνές της σύγχρονης γερμανικής πεζογραφίας, ανατέμνει στο παρόν μυθιστόρημα το αχανές ζήτημα της πίστης με το απολύτως αναγνωρίσιμο ύφος γραφής της, ένα δυσεπίτευκτο αμάλγαμα διασκεδαστικής ελαφρότητας και διαπεραστικής καυστικότητας.

Η συγγραφέας, κινούμενη περίπου στην ίδια γραμμή με το μυθιστόρημά της «Δείπνο με μύδια», καταβυθίζεται στην παθογένεια του οικογενειακού μικρόκοσμου, αυτή τη φορά όχι για να παραμείνει εκεί, αλλά για να καυτηριάσει τις πρακτικές, τα ευμετάβλητα ήθη και τις αντιφάσεις του κοινωνικοπολιτικού της περίγυρου. Οπως και στο προαναφερθέν βιβλίο, και εδώ η αφήγηση εκφέρεται από τα χείλη ενός παιδιού, μόνο που τώρα το παιδί ενηλικιώνεται κατά την εκτύλιξη της πλοκής. Η μικρή αφηγήτρια, με τη μετατόπιση της οικογενειακής εστίας από την Ανατολική στη Δυτική Γερμανία, στη δεκαετία του '60, αναγκάζεται να ενταχθεί σ' ένα διαφορετικό περιβάλλον, κατά τα φαινόμενα πιο μίζερο από αυτό που εγκατέλειψε, το οποίο παρατηρεί εντατικά, με πρόθεση να το κατανοήσει και να το οικειοποιηθεί. Η προσήλωση της περιέργειάς της σε ποικιλώνυμα παράδοξα αντικατοπτρίζει πλαγίως τη ρευστότητα και την υπόκωφη ένταση της εποχής, ενώ παράλληλα ανιχνεύει τους φόβους, τις επιδιώξεις, τις μανίες, με δυο λόγια την επικρατούσα συμπεριφορά των ανθρώπων της. Οι παρατηρήσεις της μαζί με τα ερωτήματα που αναπότρεπτα γεννούν -αναπάντητα από τη διαπαιδαγώγηση τόσο εντός όσο και εκτός σπιτιού- χαρτογραφούν μία εποχή που προετοιμάζεται και επείγεται για αλλαγές· αλλαγές των οποίων η αναμονή προκαλεί μια εκτεταμένη, ανεδαφική φρενίτιδα, η οποία αντανακλά ταυτόχρονα και εξίσου την απαντοχή του ευοίωνου και το ρίγος της απειλής. Καταρχάς, η ηρωίδα βρίσκεται αντιμέτωπη με την ιδιότυπη τρομοκρατία του οικογενειακού σφαγείου. Από το ένα μέρος ένας πατέρας που αγκομαχά να σταδιοδρομήσει επαγγελματικά, σμιλεύοντας σπασμωδικά ένα στιβαρό κοινωνικό προσωπείο, κι από το άλλο, μία μητέρα που συντρίβεται από προσωπικά άγχη και αδιέξοδα, με σοβαρότερο το σταδιακό τσαλάκωμα της γυναικείας της ταυτότητας. Αμφότερα τα μέτωπα, με αντικρουόμενες αλλά εξίσου αναποτελεσματικές μεθόδους, εργάζονται πυρετικά για το μέλλον των δύο τέκνων τους, υφαίνοντας ένα ολοένα πιο ασφυκτικό κλίμα.



Ομόκεντροι κύκλοι



Η αφήγηση της Βάντερμπεκε περιελίσσεται γύρω από δύο ομόκεντρους κύκλους. Ο εγκιβωτισμένος οροθετεί την οικογενειακή σφαίρα, ενώ ο ευρύτερος αγκαλιάζει τον κοινωνικό χώρο. Η νεαρή ηρωίδα, αδυνατώντας να βρει απαντήσεις σ' ένα σπίτι που μυρίζει αποπνικτικά πυρίτιδα μέχρι το ανεπανόρθωτο ρήμαγμά του, προετοιμάζει την απόδρασή της από αυτό, προκειμένου να συναντηθεί ή να ξεφύγει από το προσχεδιασμένο μέλλον της. Μαζί με την ιδιοσυστασία της αφηγήτριας μεταβάλλονται και τα κοινωνικοπολιτικά δεδομένα. Ακόμα όμως κι αν κάποιες από τις ανησυχίες και συνάμα τις προσδοκίες έχουν επαληθευτεί, η καθημερινότητα μοιάζει ακύμαντη, προσκολλημένη στην αργόσυρτη, καθησυχαστική της τροχιά. Η ηρωίδα, υποχρεωμένη να ξεπεράσει πρωτίστως σημαντικές οικονομικές δυσπραγίες, ζει, κατά μία έννοια, σε μία παραμερισμένη πραγματικότητα. Επομένως και μετά την αποδέσμευσή της από το περίκλειστο οικογενειακό άσυλο, η οπτική της για τον κόσμο παραμένει ελλειπτική στο μέτρο που, εκούσα άκουσα, αποκλείεται από τα γενικά ενδιαφέροντα. Η πολυσυζητημένη, δυσερμήνευτη σχέση του ατόμου με την ιστορική συγκυρία και η αλληλεπίδραση του ατομικού μικρόκοσμου με το κοινωνικοπολιτικό πεδίο θίγονται στην αφοπλιστικά ακριβή διατύπωση της συγγραφέα: «Οταν συμβαίνει στον κόσμο κάτι το σημαντικό, είναι κανείς πάντα απασχολημένος με κάτι άλλο».



Η ανάγκη της πίστης



Ποια είναι όμως αυτά τα ενδιαφέροντα που την αφήνουν αδιάφορη; Οπως επισημάνθηκε εισαγωγικά, η προβληματική τής πίστης αποτελεί τη ραχοκοκαλιά του βιβλίου. Η συγγραφέας με άκρατη ειρωνεία προσπερνάει βιαστικά ποικίλα παρωχημένα (ή αλλιώς παροπλισμένα) «πιστεύω», όπως αυτό του καλού Θεού, του ιδανικού έρωτα, της αγαπημένης οικογένειας, της δημοκρατίας, της παγκόσμιας ειρήνης, για να σταθεί στο ανεξιχνίαστο ζητούμενο της ευτυχίας, το οποίο διαμελίζεται σε διαφορετικές, κατά περίπτωση, εκφάνσεις πίστης. Οταν λοιπόν η αφηγήτρια αναζητούσε πόρους για να ζήσει, ο περίγυρός της ακολουθούσε ελαφρώς αποκλίνουσα πορεία, επιδιδόμενος σ' έναν ενθουσιώδη πολλαπλασιασμό χρημάτων για να ευτυχήσει. Η φενάκη του χρηματιστηρίου, η μανιοκαταθλιπτική εμμονή με την τηλεόραση, ο φαύλος κύκλος της κατανάλωσης, η επιδειξιομανία ως μέσο επίρρωσης του κοινωνικού κύρους αναφύονται ως μικροί θεοί της καθημερινότητας. Η πίστη στα λεφτά κερδίζει έδαφος, αλλά παρά το πλήθος των θιασωτών της, ούτε αυτή κατορθώνει να θεραπεύσει την απελπισία. Η ευμάρεια δημιουργεί υποσχέσεις ενός πολύχρωμου κόσμου, ο οποίος φαντάζει πιο προσιτός από ποτέ· υποσχέσεις όμως που όσο υλοποιούνται καθιστούν τον κόσμο περισσότερο χαοτικό, ασταθή, σύνθετο, θλιβερό. Τα αυτονόητα γίνονται επιστήμη, η διαδικασία και οι συνδηλώσεις της επικοινωνίας συγκροτούν πανεπιστημιακό κλάδο όταν οι επαφές συρρικνώνονται στο ανοιγοκλείσιμο του τηλεοπτικού δέκτη. Η ηρωίδα, μέλος και θρέμμα αυτής της κοινωνίας, μολονότι κατά κάποιον τρόπο κινείται στο περιθώριό της, δεν μένει ανεπηρέαστη -τουλάχιστον στο βαθμό που θα επιθυμούσε- από αυτή την έμμονη αναζήτηση ελπίδων. Ακόμα κι αν δεν νιώθει την ανάγκη να διερωτηθεί για την ευτυχία της, πόσο μάλλον να τη στηρίξει σε μακροπρόθεσμους, αμφίβολους προγραμματισμούς, ψάχνει την παραμυθία σε χειροπιαστές αλήθειες. Η πίστη της σε αδιάψευστες «μικρές» πραγματικότητες (στη σοκολάτα, σ' ένα καλλωπιστικό φυτό, σ' ένα ευφάνταστο φαγητό) μαρτυράει και την απάντησή της στο δίλημμα του τίτλου. Ο σκεπτικισμός της και οι επιφυλάξεις της απέναντι στο γενικευμένο παροξυσμό για πλουτισμό δεν θα πρέπει να εκληφθούν σαν απαισιοδοξία και ηττοπάθεια. Αλλωστε, παρά το ότι βίωσε κατάσαρκα την αποτυχία και τη βίαιη διάλυση του οικογενειακού της περιβάλλοντος, δοκιμάζει, σε ένδειξη αυτοσαρκασμού, να δημιουργήσει τη δική της αγαπημένη οικογένεια.

Τα γραπτά της Βάντερμπεκε παραπέμπουν συχνά σε μαθητική έκθεση. Αναπτύσσουν την εκάστοτε θεματική με μία διαυγή, σαφή, απλοϊκή σχεδόν, και γι' αυτό απρόσβλητη, επιχειρηματολογία η οποία στο μεγαλύτερο μέρος της ενισχύεται από βιωματικά παραδείγματα, χωρίς να παρεκκλίνουν από αυτή ή να υποκρύπτουν δεύτερες σκέψεις, και οι όποιες παρεκβάσεις συνδράμουν ξεκάθαρα στην απόδειξη της αρχικής θέσης. Μολονότι η συγγραφέας διατυπώνει τολμηρές κρίσεις για τον τραγελαφικό χαρακτήρα, την παράνοια και την υποβόσκουσα αγριότητα της οικογενειακής συνθήκης, ενώ ταυτόχρονα ακουμπάει τον κόσμο μ' ένα ουσιαστικά πολιτικό βλέμμα, η επίπλαστη αφέλεια και απλότητα του ύφους της μαλακώνουν τον κοφτερό σαρκασμό σε αθώο θυμό και απορία. Η γραφή της συμφιλιώνει την ελαφρότητα με δύσκολα, στενόχωρα θέματα, επιτρέποντας στη θυμηδία να συμπλεύσει με υπόγεια ρεύματα θλίψης. Η συγγραφική δεξιοτεχνία υποβάλλει σε έναν ασθματικό ρυθμό ανάγνωσης, ο οποίος, δεδομένης της έντασης και της οξύτητας των αφηγουμένων, συγκροτεί ένα ισχυρά εντυπωτικό αποτέλεσμα. Η Βάντερμπεκε καθηλώνει τον αναγνώστη με τα πιο ελκυστικά μέσα, με τον ίδιο τρόπο που ένα παιδικό «γιατί» μπορεί να καθίσει στο σκαμνί την ενήλικη εμπειρική γνώση.



ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 12/11/2004