Πέρα από το γερασμένο καπιταλισμό

O νεοφιλελευθερισμός φτάνει στο τέλος της διαδρομής του μέσα σε αυξημένη δυστυχία για το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της γης, διάσπαση της κοινωνικής αλληλεγγύης, επικράτηση του μιλιταρισμού σε παγκόσμια κλίμακα και οικολογική καταστροφή. Η επιδίωξη του άμεσου κέρδους από τα μεγάλα μονοπώλια έχει αφανίσει τις ελπίδες κάλυψης της οικονομικής υστέρησης στο πλαίσιο του καπιταλιστικού συστήματος. Από δω και στο εξής οι εναλλακτικές προτάσεις του 20ού αιώνα είναι αναποτελεσματικές.

Το συμμετοχικό μελλοντικό σχέδιο που παρουσιάζεται σ' αυτό το βιβλίο προσπαθεί να ενώσει τους λαούς του κέντρου με εκείνους της περιφέρειας για να οικοδομήσουν μαζί έναν ενωμένο κόσμο.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Αυτό το βιβλίο του γνωστού στρατευμένου διανοούμενου Σαμίρ Αμίν, που σήμερα είναι πρόεδρος του Παγκόσμιου Φόρουμ των υποστηρικτών της Εναλλακτικής Παγκοσμιοποίησης, αποτελεί την πιο πρόσφατη κατάθεσή του για τον παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό και το μέλλον του. Ο γεννημένος το 1931 στο Παρίσι Αιγύπτιος Σαμίρ Αμίν είναι ένας από τους πιο γνωστούς νεο-μαρξιστές συγγραφείς. Από τη δεκαετία του '70 όμως μαζί με τους Π. Σουίζι, Π. Μπάραν, Φρανκ και άλλους επεδίωξε να εμπλουτίσει τη μαρξιστική θεωρία της αξίας με την προβληματική για τον ιδιαίτερο τρόπο που αυτή εφαρμόζεται στις σχέσεις του καπιταλιστικού κέντρου με την περιφέρεια. Με αφετηρία αυτή την αναπροσαρμογή της μαρξιστικής θεωρίας τονίζει τη σημασία της ανάπτυξης ως παράγοντα που στο πλαίσιο του καπιταλιστικού συστήματος γεννά ανισότητες και παράγει εξαρτήσεις.



Η εφαρμογή του νόμου της αξίας και η παγκόσμια πόλωση



Στα κλασικά του έργα «Συσσώρευση σε παγκόσμια κλίμακα» (1970) (στα ελληνικά κυκλοφορεί σε δύο τόμους από τις εκδόσεις «Λιβάνη»), «Ανιση ανάπτυξη» (1973) και «Ιμπεριαλισμός και άνιση ανάπτυξη» (1976) υποστηρίζει πως καπιταλισμός και ιμπεριαλισμός ταυτίζονται. Αυτή η ταύτιση καπιταλισμού και ιμπεριαλισμού παράγει άνισες αμοιβές για ίση παραγωγικότητα, σε ένα παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον εντός του οποίου οι τιμές εμπορευμάτων και κεφαλαίου τείνουν να εξισωθούν. Με αυτόν τον τρόπο αμφισβητεί την κλασική μαρξική παραδοχή του νόμου της αξίας, σύμφωνα με την οποία οι αμοιβές εργασίας είναι ίδιες σ' όλο τον κόσμο για ίδια παραγωγικότητα. Η στηριγμένη σε μια τέτοια στρέβλωση ανάπτυξη όχι μόνο δεν μειώνει την απόσταση μεταξύ κέντρου και περιφέρειας, αλλά παράγει στασιμοπληθωρισμό, ύφεση και αυξάνει τις ανισότητες και την εξάρτηση. Επειδή μάλιστα πολλοί έσπευσαν να ταυτίσουν την εξάρτηση με την περιφέρεια, ο ίδιος προειδοποιούσε πως ακόμη και χώρες του κέντρου, όπως ο Καναδάς, μπορεί να είναι οικονομικά εξαρτημένες.

Αυτός ο προβληματισμός είχε και τον αντίκτυπό του στη χώρα μας, αφού επηρέασε τον Ανδρέα Παπανδρέου, ο οποίος στις θεωρητικές του επεξεργασίες αλλά και στις πολιτικές του πρακτικές προσπάθησε να απαντήσει στο δίλημμα αποσύνδεση από το διεθνή καταμερισμό εργασίας που θα στηρίζεται σε μια εσωστρεφή και αυτόνομη ανάπτυξη ή υποστήριξη μιας εσωστρεφούς ανάπτυξης σε συνδυασμό με την παραμονή στο διεθνή καταμερισμό εργασίας. Καμία προσπάθεια κατανόησης της πορείας του ΠΑΣΟΚ δεν θα στεφθεί με επιτυχία αν δεν λάβει υπόψη της αυτή την παράμετρο που συνέβαλε στη διαμόρφωση της δυναμικής του.

Ο Σ. Αμίν στο παρουσιαζόμενο έργο του προχωρεί σε κάποιες αναπροσαρμογές της θεωρίας του, χωρίς να εγκαταλείπει τον πυρήνα της. Στο κέντρο της ανάλυσής του δεν τοποθετεί την αντίθεση εργασίας-κεφαλαίου, η οποία κατά τη γνώμη του αποτελεί μια θεμελιώδη αντίθεση, αλλά αυτήν που θεωρεί κύρια, την αντίθεση μεταξύ κεντρικών και περιφερειακών χωρών. Αυτή η αντίθεση σήμερα δεν παρουσιάζεται με την παλαιά μορφή πόλωσης μεταξύ βιομηχανοποιημένων και μη βιομηχανοποιημένων κρατών. Η σημερινή εφαρμογή του νόμου της παγκοσμιοποιημένης αξίας στο πλαίσιο του γερασμένου καπιταλισμού δημιουργεί μια νέα πόλωση, η οποία δεν μπορεί να εξαλειφθεί στη βάση αναπτυξιακών σχεδίων. Το κριτήριο που διαφοροποιεί τη σημερινή φάση του καπιταλισμού από προηγούμενες δεν είναι οικονομικό ή ο βαθμός εκβιομηχάνισης. Είναι ένα πολιτικο-ιδεολογικό κριτήριο που παρουσιάζει τις οικονομικές δουλείες ως αποτέλεσμα αντικειμενικών και αναπότρεπτων διαδικασιών, υποχρεώνοντας τις περιφερειακές χώρες ενώ κατέχουν τεράστια αποθέματα εργατικού δυναμικού, να το χρησιμοποιούν σε δραστηριότητες με μικρή παραγωγικότητα, συμπληρωματικές ως προς τις σπατάλες του αμερικανικού ιμπεριαλισμού κυρίως.

Ο καπιταλιστικός κόσμος μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν ένα πολυπολικός κόσμος (ΗΠΑ - Ευρώπη, Ιαπωνία, από τη μια, αλλά και «υπαρκτός σοσιαλισμός» και κίνημα αδεσμεύτων, από την άλλη). Ο σημερινός καπιταλισμός στηρίζεται στην επιβολή των λεγόμενων «πέντε μονοπωλίων», είναι συλλογικός και περισσότερο πολωμένος μεταξύ της κυριαρχίας της τριάδας (ΗΠΑ - Ευρώπη - Ιαπωνία) και του υπόλοιπου κόσμου, που χωρίζεται στις δυναμικά αναδυόμενες χώρες και στις οριστικά περιθωριοποιημένες. Η μοίρα όμως αυτών των δυναμικά αναδυόμενων χωρών, όσο αναπτύσσονται στο πλαίσιο του συλλογικού καπιταλισμού στον οποίο οι ΗΠΑ ηγεμονεύουν στρατιωτικά, πολιτικά, ιδεολογικά -όχι όμως και οικονομικά-, είναι να αποτελέσουν την πραγματική αυριανή περιφέρεια. Εάν παραμείνουν σε αυτό το πλαίσιο θα λειτουργούν ως φορείς μιας εξωστρεφούς ανάπτυξης, ο ρόλος της οποίας θα είναι η κάλυψη των αμερικανικών ελλειμμάτων και η ανάληψη υπεργολαβιών για τις ανάγκες της τριάδας.

Η Ιστορία, υποστηρίζει ο συγγραφέας, είναι δομημένη με τέτοιον τρόπο ώστε τις φάσεις αναπαραγωγής που βασίζονται σε σταθερά συστήματα συσσώρευσης να ακολουθούν περίοδοι χάους. Το σύστημα συσσώρευσης του συλλογικού καπιταλισμού είναι σε αδιέξοδο, γιατί η σημερινή κρίση δεν είναι μια κρίση υπερσυσσώρευσης αλλά μια κρίση υποκατανάλωσης σε συνδυασμό με σχετική υπερπαραγωγή. Αυτός ο καπιταλισμός είναι γερασμένος και καταδικασμένος, γιατί ενώ οι προηγούμενες κρίσεις του, που οφείλονταν στην αύξηση της ζήτησης, αντιμετωπίζονταν με την κατά Σουμπέτερ «δημιουργική καταστροφή», στη σημερινή κρίση, που οφείλεται στη μείωση της ζήτησης, κάθε τεχνολογική καινοτομία είναι καταστροφική. Δύο σημαντικοί λόγοι δείχνουν το βάθος της κρίσης αυτού του γερασμένου καπιταλισμού. Ο πρώτος είναι η μακροπρόθεσμη εμβέλεια της τρέχουσας επιστημονικής και τεχνολογικής επανάστασης, η οποία απαξιώνει την εργασία, ενώ ταυτόχρονα η δημιουργία μεγαλύτερης υλικής παραγωγής που αποκτάται στη βάση του μικρότερου κεφαλαίου και της λιγότερης εργασίας απαξιώνει το ίδιο το καπιταλιστικό σχέδιο. Ο δεύτερος λόγος είναι πως η πολιτικο-στρατιωτική κυριαρχία της τριάδας δεν «επιτρέπει πια την επιδίωξη της καπιταλιστικής ανάπτυξης που «εξαρτάται» από τα περιφερειακά κράτη».



Δημοκρατία και ανάπτυξη



Η επανάληψη μιας σταθερής καπιταλιστικής επέκτασης που θα στηρίζεται στις τεχνολογικές καινοτομίες και στην ισχύ του συλλογικού καπιταλισμού έχει λίγες πιθανότητες. Απομένει η εφαρμογή ενός πολιτικού σχεδίου που θα αποτελέσει την αφετηρία για τη δημιουργία ενός πολυπολικού κόσμου που θα στηρίζεται στην ανάπτυξη ενός εσωστρεφούς εθνικού σχεδίου ανάπτυξης, όργανο του οποίου θα είναι η εκδίπλωση της δημοκρατίας ως πεδίου ανάπτυξης των κοινωνικών αγώνων και της πολιτικής. Η εφαρμογή ενός συμμετοχικού προγράμματος, της λεγόμενης «δημιουργικής ουτοπίας» ή αλλιώς του σοσιαλισμού, εμπεριέχεται στο σχέδιο της ανάπτυξης της δημοκρατίας. Αυτό το πρόγραμμα απελευθερώνει τον ευνουχισμένο στο πλαίσιο της καπιταλιστικής ανάπτυξης πραγματικό εκσυγχρονισμό. Ο συγγραφέας με τον όρο εκσυγχρονισμός κατανοεί την αρχή πως τα ανθρώπινα όντα είναι υπεύθυνα για την ιστορία.

Από τη μια, η σύγχρονη προοδευτική «δυτική σκέψη» οφείλει να αναγνωρίσει πως ο Σαμίρ Αμίν και γενικότερα αυτό το ιστορικό ρεύμα της άνισης ανάπτυξης τη βοήθησε να αποβάλλει ή τουλάχιστον να κατανοήσει τον ανασταλτικό χαρακτήρα που ασκεί επάνω της ο ευρωκεντρικός τρόπος ανάλυσης του παγκόσμιου γίγνεσθαι. Το ρεύμα αυτό συμβάλλει στην απελευθέρωσή μας από τα βαρίδια του μονομερούς δυτικού λόγου και εκλύει την απαραίτητη ενέργεια και ζωτικότητα για την αμφισβήτηση της υπάρχουσας κατάστασης. Ταυτόχρονα, ο συγγραφέας μεταφέρει ένα αισιόδοξο, αλλά και σε γενικές γραμμές ακριβές μήνυμα, πως μόνο η στηριζόμενη στη δημοκρατία πολιτική δραστηριότητα μπορεί και σήμερα να αλλάξει τον κόσμο. Ο σύγχρονος προοδευτικός λόγος είναι τιμωρημένος ως σύγχρονος Ατλας να κρατά στους ώμους του τη δική του γη, που δεν είναι άλλη από την πολιτική και τη χωρίς επιθετικό προσδιορισμό δημοκρατία. Τεράστια επίσης μεθοδολογική, επιστημονική και πολιτική σημασία έχει η υποστηριζόμενη από τον Αμίν θέση πως δεν είναι η αγορά που επιβάλλεται του καπιταλισμού, αντιθέτως ο καπιταλισμός αποτελεί ένα σύστημα -και όχι μια μέθοδο- παραγωγής που επικαθορίζει την αγορά. Οι συνέπειες αυτής της θέσης είναι προφανείς.

Από την άλλη, όμως, αξίζει να παρατηρήσουμε πως η αφετηρία της θέσης του Αμίν για την αλλαγή του χαρακτήρα του νόμου της αξίας ως παράγοντα που οδηγεί στην υπανάπτυξη και εξάρτηση δεν είναι επαρκώς θεμελιωμένη. Στην πραγματικότητα, οι συνέπειες της τεχνολογικής επανάστασης θα έπρεπε να τον οδηγήσουν είτε στην παραδοχή πως οι οποιεσδήποτε παραλλαγές του νόμου δεν αλλάζουν την πρωταρχική του λειτουργία, αφού η σύγχρονη καπιταλιστική συσσώρευση στηρίζεται στην παραγωγή σχετικής και όχι απόλυτης υπεραξίας, είτε στην αμφισβήτηση του ίδιου του νόμου της αξίας. Αν αυτή η παρατήρηση είναι ακριβής, τότε το σχήμα κέντρου περιφέρειας δεν είναι σε θέση να εξηγήσει -ακόμη και με τη χρήση της γεωπολιτικής- τους λόγους για τους οποίους ο περιφερειακός κόσμος παραμένει τέτοιος, ενώ οι χώρες του κέντρου διατηρούν τη δύναμή τους. Αυτό το σχήμα είναι σε παντελή αδυναμία να εξηγήσει την κατάρρευση του σοβιετικού συνασπισμού εξουσίας. Επίσης η εμμονή στην εσωστρεφή ανάπτυξη δείχνει πως οι τραγικές συνέπειες του αλβανικού, του μαοϊκού, αλλά και του εγχειρήματος του αδέσμευτου κόσμου πολύ λίγα τον δίδαξαν. Το κυριότερο όμως είναι πως η εστίαση του προβληματισμού του στις σχέσεις της Τριάδας με τον υπόλοιπο κόσμο και όχι στις εσωτερικές της συγκρούσεις δεν βοηθά στην απεμπλοκή από έναν στερεότυπο τρόπο ερμηνείας της πολυπλοκότητας του ευρωπαϊκού γίγνεσθαι. Σε τελική ανάλυση ο προτεινόμενος πολυπολικός κόσμος του συγγραφέα είναι μάλλον ένας -ας μας συγχωρεθεί ο νεολογισμός- πολυμανιχαϊστικός κόσμος. Καθόλου δεν θα θέλαμε να αναφερθούμε αναλυτικά στη δαιμονοποίηση πολλών σύγχρονων γεγονότων, που τα περισσότερα αποδίδονται στη CIA, όπως είναι η 11 Σεπτεμβρίου, οι πόλεμοι στη Γιουγκοσλαβία, στην Κεντρική Ασία, στον Κόλπο, όπου ο κριτικός λόγος υποτάσσεται ολοκληρωτικά σε στερεότυπες καφενειακού τύπου εξηγήσεις.

Οι κριτικές μας παρατηρήσεις δεν μειώνουν τη σημασία αυτού του έργου για όσους ενδιαφέρονται και αγωνιούν για το μέλλον της ανθρωπότητας, αλλά και για όσους η «δημιουργική ουτοπία» αποτελεί εσωτερικό λόγο ύπαρξης. Το βιβλίο προλογίζει ο Κώστας Μελάς, ο οποίος με σφαιρικό τρόπο αναδεικνύει τα διαχρονικά καίρια σημεία της σκέψης τού Σαμίρ Αμίν.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 10/09/2004