Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος ως πολιτικός και κοινωνικός στοχαστής

Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος είχε αντιληφθεί ήδη από τη δεκαετία του 1920 ότι η ανθρωπότητα και μάλιστα η Ευρώπη θα εισέλθει σε νέες πολεμικές περιπέτειες, οι οποίες θα προέλθουν βασικά όχι τόσο από πολλές πανθομολογούμενες αστοχίες της Συνθήκης των Βερσαλλιών και των άλλων συνθηκών που τερμάτισαν τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, αλλά κυρίως από τα νέα πολιτικά συστήματα που κυριάρχησαν στην Ευρώπη και ήταν ολοκληρωτικά. Αυτά ήταν αφενός μεν το μαρξιστικό που είχε επιβληθεί στη Σοβιετική Ενωση κατά τη διάρκεια του πρώτου παγκοσμίου πολέμου, ακολούθως δε το φασιστικό της Ιταλίας που είχε επιβληθεί από τις αρχές της δεκαετίας του 1920 και το εθνοσοσιαλιστικό της Γερμανίας που είχε μεν γεννηθεί και ανδρωθεί και αυτό στη δεκαετία του 1920, είχε όμως επιβληθεί στις αρχές της δεκαετίας του 1930. Και αυτά τα συστήματα υπήρχαν ήδη από τα μεσαία χρόνια του μεσοπολέμου σε τρεις -θεωρούμενες- μεγάλες χώρες της Ευρώπης, την ΕΣΣΔ, τη Γερμανία και την Ιταλία. Παράλληλα ένα νέο φασιστικό καθεστώς εγεννάτο στην Ισπανία στο τέλος της δεκαετίας του 1930, ως αποτέλεσμα της εμφύλιας πολεμικής σύγκρουσης σε αυτή τη χώρα. Δημοκρατίες δε με τη συνήθη κλασική έννοια του όρου δεν υπήρχαν στην Ευρώπη άλλες, παρά μόνο η Αγγλία και η Γαλλία και δευτερεύοντα άλλα κράτη όπως η Δανία, η Νορβηγία, η Ολλανδία και το Βέλγιο, αφού και η Ελλάδα από τις 4 Αυγούστου 1936 είχε ενταχθεί στο φασιστικό στρατόπεδο, καθώς και η Βουλγαρία, η Γιουγκοσλαβία, η Ρουμανία, κ.ά. Ήδη κατά τη διάρκεια του πολέμου ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος είχε συντάξει τρία σχετικώς μικρά κείμενα, στα οποία με ρωμαλέους ισχυρισμούς και στοχασμούς επιχειρούσε να ανατάμει την ολέθρια επίδραση των ολοκληρωτικών καθεστώτων στην έναρξη και στη συνέχιση του πολέμου· αυτά δε είναι τα τρία πρώτα από τα τέσσερα κείμενα που παρατίθενται εδώ. Το τέταρτο κείμενο, που συντάχθηκε πολλά χρόνια μετά το τέλος του πολέμου, απηχεί τις σκέψεις και τους στοχασμούς του σχετικώς με τα εκτός της λαϊκής κυριαρχίας ευρισκόμενα καθεστώτα που προκάλεσαν τον πόλεμο και τα οποία εξακολουθούσαν και σε περίοδο ειρήνης αλλά σε πολύ μικρότερο βαθμό να υπάρχουν στην Ευρώπη. Μελετώντας την εξέλιξη αυτών των καθεστώτων σχετικώς πάντοτε με την ειρηνική σύγκρουσή τους με τη φιλελεύθερη δημοκρατία προσπαθούσε να ανιχνεύσει το μέλλον του ανθρώπου. Η εύρεση των τεσσάρων αυτών κειμένων σχετικώς χαμένων στο βάθος του χρόνου υπήρξε πολύ δύσκολη. Αυτά τα κείμενα πλέον απηχούν την ιστορία, διότι ο ολοκληρωτισμός πια δεν υπάρχει στην Ευρώπη, τουλάχιστον σύμφωνα με τους καταστατικούς χάρτες και τις διακηρύξεις των κρατών και των υπερεθνικών οργανισμών.