Όκνος

Ένας πρόλογος στη μετάφραση του βιβλίου του Λ. Θερνούδα Όκνος θα προσπαθούσε να καλύψει τις ελλείψεις των σημειώσεων που επικεντρώνονται μόνο στο συγκεκριμένο έργο. Θα προσπαθούσε να προσδιορίσει καταρχάς τις σημαντικές κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες κάτω από τις οποίες έζησε και έγραψε ο Ποιητής της Ευρώπης -να μιλήσει δηλαδή για τη γενιά του '27, τον Ισπανικό Εμφύλιο, την παρέα της Μαδρίτης και της Βαλένθια, το όραμα του σοσιαλισμού, την πνοή της αναρχίας, τον εφιάλτη του φασισμού, τη νύχτα της Καληδονίας, τη μοίρα της αυτοεξορίας.




Κριτική

Ο ισπανός ποιητής Λουίς Θερνούδα, κορυφαίος εκπρόσωπος της περίφημης γενιάς του 1927 (Φ. Γκ. Λόρκα, Ραφαέλ Αλμπέρτι, Πέδρο Σαλίνας, Βιθέντε Αλεχάντρε κ.ά.), γεννήθηκε στη Σεβίλλη το 1902 και πρωτοεμφανίστηκε στα γράμματα το 1927 με το βιβλίο «Η κατατομή του αγέρα». Ωστόσο η καθιέρωση έρχεται με τις συλλογές «Ένας ποταμός, ένας έρωτας» και «Απαγορευμένες επιθυμίες», όπου εμφανίζονται οι επιρροές του από τον γαλλικό υπερρεαλισμό αλλά και οι πρώτες νύξεις για τον αιρετικό ερωτισμό του. Ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος, σε συνάρτηση με τη μίζερη ζωή του στη Μαδρίτη (δούλευε πωλητής σε κάποιο βιβλιοπωλείο) θα τον κάνουν να στραφεί σε μια ποίηση περισσότερο εξομολογητική, που αγγίζει τα όρια της τραγωδίας όταν καταπιάνεται με την αδελφοκτόνο σύγκρουση. «Ο τραγικός θάνατος του Λόρκα δεν βγήκε ποτέ από το νου μου» έγραφε αργότερα. Αριστερός, ομοφυλόφιλος και διανοούμενος, ο Θερνούδα δεν είχε καμιά ελπίδα στη νέα Ισπανία του Φράνκο. Ακολουθεί τον δρόμο της εξορίας, πρώτα στην Αγγλία, ύστερα στις ΗΠΑ και τέλος στο Μεξικό ­ εκεί θα τον βρει και ο θάνατος το 1963. Όλες οι συλλογές που έγραψε ο Θερνούδα στην εξορία με μία μόνο λέξη θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν: αριστουργήματα. Για πολιτικούς κυρίως λόγους, η συνολική προσφορά του στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία δεν έγινε ευρύτατα γνωστή όσο ζούσε, η μεταθανάτια όμως φήμη του μόνο με αυτή του Λόρκα, του Πεσόα και του Καβάφη θα μπορούσε να συγκριθεί. Δυστυχώς, στη χώρα μας άργησε πολύ να μεταφρασθεί το έργο του.


Η πρώτη ολοκληρωμένη παρουσίασή του γίνεται μόλις το 1982 σε ένα ειδικό αφιέρωμα του περιοδικού «Εκηβόλος» με την επιμέλεια του Β. Διοσκουρίδη. Η παρούσα έκδοση του Ίκαρου αποτελείται από 63 πεζά ποιήματα γραμμένα ανάμεσα στο 1940 και το 1961. Ο Θερνούδα άρχισε να συνθέτει τη συλλογή «Όκνος» το 1940 στη Γλασκόβη ­πρώτο σταθμό της μακριάς εξορίας του­ βασισμένος στις έντονες αναμνήσεις από τα νεανικά του χρόνια στη Σεβίλλη. Η αφόρητη νοσταλγία για τις ξέγνοιαστες ημέρες της ειρήνης, στην τραχιά και ερωτική ενδοχώρα της Ανδαλουσίας, είναι διάχυτη σε κάθε αράδα του βιβλίου. «Πού είναι εκείνα τα όντα που την ομορφιά τους θαυμάσαμε κάποτε; Πεσμένα, λεκιασμένα, νικημένα, αν όχι νεκρά. Μα το αιώνιο θαύμα της νιότης τραβάει το δρόμο του και στην ενατένιση ενός καινούριου νεαρού κορμιού, μερικές φορές μια κάποια ομοιότητα ξυπνάει μια ηχώ, μια γεύση του άλλου που παλιά αγαπήσαμε». Αργότερα η σύνθεση θα εμπλουτισθεί από τις εμπειρίες του στη Σκωτία και στις ΗΠΑ, κεντρικό μοτίβο όμως παραμένει η απώλεια του γενέθλιου τόπου και του πατρικού καταφυγίου:


«... Η ύπαρξή σου είναι υπερβολικά φτωχή και ευμετάβλητη ­μονολογείς, γράφοντας κάποιες γραμμές στα όρθια, γιατί δεν έχεις ούτε καν τραπέζι­, τα βιβλία σου (όσα έσωσες) σπαρμένα εδώ κι εκεί, το ίδιο και τα χαρτιά σου. Στο κάτω κάτω ο καιρός που σου μένει είναι λίγος και ποιος ξέρει αν δεν αξίζει περισσότερο να ζεις έτσι, γυμνός από κάθε ιδιοκτησία, έτοιμος πάντα για αναχώρηση».


Βέβαια από τα αποσπάσματα ο επαρκής αναγνώστης θα έχει ήδη αντιληφθεί ότι τα κείμενα είναι περισσότερο «πεζά» και λιγότερο «ποιήματα». Κάπου κάπου θυμίζουν ημερολογιακές σημειώσεις ή φιλοσοφικούς στοχασμούς, ωστόσο όλα διεκπεραιώνονται από μια χυμώδη γλώσσα, εξαιρετικά «δουλεμένη» που δύσκολα μεταφέρεται στα καθ' ημάς. Ευτυχώς ο μεταφραστής κ. Αντώνης Κουτσουραδής δεν μπήκε στον πειρασμό να μεταφράσει «την ποίηση σε... ποίηση» αλλά περιορίστηκε σε μια κατά λέξη μετάφραση. Έτσι διασώθηκαν σημαντικά κομμάτια όπου τον πρώτο λόγο δεν τον έχει η συγκινησιακή φόρτιση αλλά ο «ψυχρός» στοχασμός, το καταστάλαγμα της εμπειρίας. Είναι φανερό πως η επιλογή της πρώτης λύσης θα απαιτούσε ίσως και ένα ποιητικό ανάστημα συγγενικό του Θερνούδα, με το ανάλογο εκτόπισμα στα ελληνικά γράμματα. Αν και το τελευταίο δεν είναι πάντα απαραίτητο, εν τούτοις τα ποιήματα του Λόρκα στην απόδοση του Γκάτσου και του Έλιοτ στην απόδοση του Σεφέρη παραμένουν σταθερά οδόσημα, για όποιον ακολουθεί τον δύσβατο δρόμο της μετάφρασης. Ο κ. Κουτσουραδής εκτός από τον στοχασμό του Θερνούδα διέσωσε και κάτι ακόμη, απείρως πολυτιμότερο: το κλίμα της εποχής μέσα στο οποίο γράφτηκαν τα ποιήματα. Ο αναγνώστης εύκολα ταυτίζεται με αυτόν τον κατατρεγμένο Ισπανό, που χωρίς στέγη, πατρίδα, σύντροφο, ιδεολογία, περιπλανιέται στον μεταπολεμικό κόσμο, με μοναδικό του στήριγμα κάποιους στίχους γραμμένους στη μητρική του γλώσσα.

ΝΙΚΟΣ ΔΑΒΒΕΤΑΣ, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 27-05-2001