Γ. Θεοτοκάς - Γ. Κατσίμπαλης αλληλογραφία (1930-1966)

Έχει ενδιαφέρον η αλληλογραφία Θεοτοκά - Κατσίμπαλη; Αναμφίβολα ναι, γιατί όχι μόνο φωτίζει τις σχέσεις δύο ανδρών που έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο στην ιστορία των γραμμάτων μας, αλλά, κυρίως, γιατί αναδεικνύει πτυχές της πολιτικής και της πνευματικής μας ζωής, όπως η ιστορία του περιοδικού "Τα Νέα Γράμματα" και του Εθνικού Θεάτρου· αποκαλύπτονται, παραδείγματος χάριν, οι λόγοι πού εξανάγκασαν το Δ.Σ. του Εθνικού Θεάτρου σε παραίτηση τον Απρίλη του 1946 (η τοποθέτηση του Γιώργου Σεφέρη, στην τελευταία συνεδρίαση του Δ.Σ., έχει ιδιαίτερη βαρύτητα) και έρχονται στο φως άγνωστα στοιχεία σχετικά με την περιοδεία του Εθνικού Θεάτρου στις Η.Π.Α., το 1952.

Σέ άλλο γράμμα του, στις 18.7.1966, ο πάντα αισιόδοξος Θεοτοκάς έγραφε: "Ελπίζω να μου δοθεί να χαιρετήσω την Τρίτη Ελληνική Δημοκρατία, που την ακούω να έρχεται με το σκούφο της και με μια μεγάλη σκούπα, στο πείσμα των δειλών και των κάθε λογής κατεργαραίων". Όμως, τα γεγονότα τον διέψευσαν με τρόπο τραγικό· πριν περάσουν τέσσερις μήνες, απεβίωσε ξαφνικά στις 30 Οκτωβρίου. Θεία πρόνοια, για να μη δει, αυτός ο ιδεολόγος αγωνιστής των δημοκρατικών αξιών, την κατάλυσή τους από τους συνταγματάρχες της 21ης Απριλίου 1967;

Κριτική:

Θεοτοκάς- Κατσίμπαλης: τα γράμματά τους καθρέφτης των αδυναμιών της πνευματικής μας ζωής

«Συνεννοούμαστε σε όλα εκτός από τη λογοτεχνία»

«ΕΧΩ ΚΑΤΑΛΗΞΕΙ ΣΤΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΟΤΙ Ο ΕΝ ΛΟΓΩ Γ. ΚΑΤΣΙΜΠΑΛΗΣ ΚΑΙ ΕΓΩ ΕΧΟΥΜΕ ΜΟΝΑΧΑ ΕΝΑ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΟ ΟΠΟΙΟ
ΔΕΝ ΣΥΝΕΝΝΟΟΥΜΑΣΤΕ, ΚΑΙ ΑΥΤΟ ΕΙΝΑΙ Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ, Σ΄ ΟΛΑ
ΤΑ ΑΛΛΑ Η ΣΥΝΕΝΝΟΗΣΗ ΕΙΝΑΙ ΠΕΡΙΦΗΜΗ...». ΘΕΟΤΟΚΑΣ- ΚΑΤΣΙΜΠΑΛΗΣ: ΔΥΟ ΙΕΡΑ ΤΕΡΑΤΑ
ΤΗΣ ΓΕΝΙΑΣ ΤΟΥ ΄30. Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥΣ ΕΚΠΛΗΣΣΕΙ ΜΕ... ΤΑ ΚΟΥΤΣΟΜΠΟΛΙΑ ΤΗΣ!

«...Θα του προτείνω να έχουμε στο εξής άριστες σχέσεις υπό έναν όρο απαράβατο: ότι θα κάνουμε σαν να μην υπάρχει λογοτεχνία, δηλαδή αυτός θα είναι ένας κτηματίας και εγώ θα είμαι ένας δικηγόρος...».

Αυτά έγραφε στις 22 Δεκεμβρίου του 1938 ο Γιώργος Θεοτοκάς στην Ασπασία Χέλμη η οποία, μερικούς μήνες μετά, τον Απρίλιο του 1939, επρόκειτο να γίνει κυρία Κατσίμπαλη. Το «πρωτοπαλίκαρο του βενιζελισμού και του παλαμισμού», τον κατά Χένρι Μίλερ «Κολοσσό του Μαρουσιού», ο συγγραφέας της Αργώς το γνώρισε λίγο μετά την έκδοση του έργου του Το Ελεύθερον Πνεύμα, στα τέλη του 1929. Η γνωριμία τους εξελίχτηκε σε φιλία που έμεινε ζωντανή ώς το 1966, χρονιά που πέθανε ο Γιώργος Θεοτοκάς.
Όντως ο αναγνώστης ο οποίος περιμένει να διεισδύσει στα λογοτεχνικά απόκρυφα της μεσοπολεμικής και της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς μέσω της αλληλογραφίας τους, θα απογοητευθεί. Απογοήτευση που γίνεται ακόμη πιο έντονη αν σκεφτεί κανείς πως αυτά τα γράμματα, και όσα άλλα έχουν σωθεί, είναι η μόνη ελπίδα να δούμε από πρώτο χέρι τι σκεφτόταν και πώς σκεφτόταν ο Κατσίμπαλης που δεν έγραψε ούτε γραμμή.
Οι δύο συνομιλητές ελάχιστα μιλούν για λογοτεχνία, και οι κρίσεις τους είναι σχεδόν αφοριστικές, σαν να μεταδίδει ο ένας στον άλλον κωδικοποιημένα μηνύματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα μία επιστολή που έστειλε ο Κατσίμπαλης τον Νοέμβριο του 1941. Αναφέρεται στα Απομνημονεύματατου Μακρυγιάννη παραθέτοντας τα όσα έγραψε ο Παλαμάς σε ένα τεύχος του «Νουμά» γι΄ αυτά, χωρίς ο ίδιος να εκφέρει ούτε μια δική του προσωπική κρίση, κάτι που είναι βέβαιο πως το έκανε στις προφορικές, κατ΄ ιδίαν ή μη, συνομιλίες.
Και απ΄ αυτήν την άποψη το πρώτο εντυπωσιακό συμπέρασμα απ΄ αυτήν την αλληλογραφία είναι ο τρόπος με τον οποίον επιβεβαιώνεται το παράδοξο που άκουγε στο όνομα Κατσίμπαλης. Πώς είναι δυνατόν ένας άνθρωπος ο οποίος πέρασε τη ζωή του ανάμεσα σε ποιητές και συγγραφείς, μια τόσο ισχυρή «ποιητική» ιδιοσυγκρασία που στάθηκε ικανή να επηρεάσει τα πιο δυναμικά πνεύματα του καιρού του, να διατηρεί τόσο κακές σχέσεις με τον γραπτό λόγο. Γράφει σαν να μην έχει τι να πει. Ακόμη και το «ύφος» των επιστολών του μοιάζει στους αντίποδες του «ύφους» Κατσίμπαλη, έτσι όπως τουλάχιστον μας το έχουν περιγράψει τόσοι και τόσοι. Όταν κάθεται να γράψει, ακόμη και να συνομιλήσει μέσω γραπτών με την άνεση που του παρέχει η φιλία του, ο πληθωρικός του χαρακτήρας μοιάζει να εξαφανίζεται, να ισοπεδώνεται μέσα σ΄ ένα γραπτό μάλλον ψυχρό, σίγουρα χωρίς εξάρσεις και απολύτως προσεκτικό.
Μοναδική εξαίρεση μία επιστολή του 1937 όπου ο Κατσίμπαλης συγχαίρει τον Θεοτοκά, ως «Κιγκινάτο από τον Κοκκιναρά» για τη στάση που κράτησε στους καβγάδες που ξεσήκωσε η υπόθεση μιας προτομής του Παλαμά. Στην άλλη άκρη στέκει ο Θεοτοκάς. Αυτός κινείται με όλη του την άνεση μέσα στο γραπτό. Δεν δείχνει να διαλέγει τις λέξεις του, δεν τις φοβάται και δεν διστάζει να παίξει με πρόσωπα και πράγματα.

«Μια κολοσσιαία περιπέτεια στα όρια του υπερρεαλισμού»

Ιδιότροπο το ψυχογράφημα των δύο συνομιλητών. Ειδικά αν σκεφτεί κανείς πως το χρονικό διάστημα που μεσολαβεί ανάμεσα στην πρώτη και την τελευταία επιστολή περιλαμβάνει, εκτός των άλλων, έναν Παγκόσμιο Πόλεμο, έναν αιματηρό Εμφύλιο στην Ελλάδα και ορισμένα ακόμη γεγονότα που κάλλιστα θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν «κοσμοϊστορικά», σού μένει η εντύπωση πως έχεις να κάνεις με δύο ανθρώπους που δεν θέλησαν, ή δεν τόλμησαν, να βγουν ούτε στιγμή μέσα από τον μικρόκοσμό τους.
Ο δημοτικισμός, το μέλλον του περιοδικού «Τα Νέα Γράμματα», ο «ουτιδανός Πέτρος Χάρης», ο «απιθάνως δυσπερίγραπτος Χατζίσκος», ο Καραντώνης, η μοίρα του ψυχαρισμού, η αντιπαλότητα με τον Βενέζη που ο Θεοτοκάς τον αποκαλεί «κουτό και επιπόλαιο», ο Τσατσάκος- βλ. Κωνσταντίνος Τσάτσος- ένας Μινωτής δύστροπος και εμφανώς φιλοχρήματος, μια παράσταση αίσχος της Ηλέκτρας που περιοδεύει στις ΗΠΑ το 1952, είναι μερικά από τα ζητήματα, εκτός από τα εντελώς προσωπικά εννοείται, που απασχολούν τους δύο συνομιλητές.
Και είναι εντυπωσιακή, αλλά κυρίως είναι χαρακτηριστική, απ΄ αυτήν την άποψη η αρχή μιας επιστολής που στέλνει ο Θεοτοκάς από τη Νέα Υόρκη το 1952:
«Κατσίμπαλη,Κατσίμπαλη,κολοσσέ τού Μαρουσιού,εδώ τα πράματα αλλάζουνε σε τέτοιο σημείο που δεν αναγνωρίζεις πια τον εαυτό σου μες στον καθρέφτη,η ζωή γίνεται κάτι ολότελα καινούριο και απίθανο,ο αιώνας μια κολοσσιαία περιπέτεια στα όρια του υπερρεαλισμού».
Διαβάζοντας αυτήν τη φράση σκεφτόμουν πως ανάμεσα στις γραμμές της κρύβεται όλη η ιδιοσυστασία της ελληνικής πνευματικής ζωής στον εικοστό αιώνα. Άνθρωποι ταλαντούχοι, πνεύματα ζωντανά, τα οποία θέλουν και παλεύουν να κατανοήσουν τον κόσμο στον οποίο ζουν μέσα από τους δρόμους της δημιουργίας, όμως η ίδια η ζωή τους μοιάζει να τους εμποδίζει να αντιληφθούν αυτό που βλέπουν με τα μάτια τους. Σ΄ αυτόν τον χαρακτηρισμό «κολοσσιαία περιπέτεια στα όρια του υπερρεαλισμού» κρύβεται άρνηση, κρύβεται φόβος, κρύβεται όμως κυρίως αδυναμία κατανόησης.
Και ίσως, ασχέτως φιλολογικών αναμετρήσεων με το παρελθόν της πνευματικής μας ζωής, θα έπρεπε κάποια στιγμή να αναρωτηθούμε μήπως μέσα απ΄ αυτήν την «αδυναμία» θα έπρεπε να κατανοήσουμε και να κρίνουμε πολλά από τα έργα που μας άφησε ο ελληνικός εικοστός αιώνας.

ΕΝΑ ΑΙΣΘΗΜΑ ΜΙΚΡΟΚΟΣΜΟΥ

Η αλήθεια είναι ότι και εγώ, όπως και πολλοί άλλοι, έχουμε μεγαλώσει με τον μύθο του Κατσίμπαλη. Το «πνεύμα» που δεν καταδέχτηκε να γράψει, ο πληθωρικός Έλληνας που διαμόρφωσε μόνο με την ύπαρξή του την πνευματική φυσιογνωμία μιας ολόκληρης γενιάς δημιουργεί μια προσμονή όταν ετοιμάζεσαι να διαβάσεις τις ελάχιστες γραμμές που καταδέχτηκε να αφήσει πίσω του. Ενδεχομένως το λάθος να είναι δικό μου, να περίμενα πολύ περισσότερα από όσα ο ίδιος θα ήθελε να δώσει σ΄ αυτές τις επιστολές που αντάλλασσε με τον φίλο του Θεοτοκά.
Εξάλλου η πνευματική εξουσία δεν διαφέρει και πολύ από την πολιτική: δεν πρέπει να εξηγεί, δεν πρέπει να λέει πολλά, ή μάλλον πρέπει να φαίνεται πως εννοεί πολύ περισσότερα από όσα λέει. Και μπορεί κανείς να διαβάσει αυτήν τη διάσταση ανάμεσα στις γραμμές των επιστολών του Κατσίμπαλη, ή ακόμη και στη σιωπή του- αφού πολλές επιστολές του φίλου του μένουν αναπάντητες.
Η τελική γεύση όμως που μένει στον ουρανίσκο είναι το αίσθημα του μικρόκοσμου: οι δύο φίλοι βλέπουν τον αιώνα που τους μοιάζει υπερρεαλιστικός και γυρνούν πίσω, εκεί που αισθάνονται την άνεση να κρίνουν τον «Καραντώνη», τον «Τσατσάκο», τον Βενέζη και τον εκδότη Δημητράκο.

Τάκης Θεοδωρόπουλος, Βιβλιοδρόμιο, 18/4/2008