Στη σκηνή του κόσμου

Δύο πτώσεις, δύο κατεδαφίσεις φαίνεται να καθορίζουν διεθνοπολιτικά τον νέο αιώνα, η πτώση του Τείχους του Βερολίνου (τέλος του κομμουνισμού και του Ψυχρού Πολέμου) και η πτώση των Δίδυμων Πύργων (απαρχή του πλανητικού πολέμου κατά της τρομοκρατίας). Εξίσου καθοριστικό όμως αναδεικνύεται και το γεγονός του πολέμου εναντίον του Ιράκ και η πλήρης πολιτική αποτυχία της Αμερικής εκεί, μετά τη στρατιωτική νίκη της. Η απόλυτη αδυναμία της υπερδύναμης να επιβάλει τη βούλησή της, σε συνδυασμό με την ανάδυση νέων δυνάμεων, φανερώνει ότι την αυταπάτη της μονοπολικής παγκόσμιας αμερικανικής κυριαρχίας υπάρχει μεγάλος κίνδυνος να την διαδεχθεί μια πολυπολική αταξία, ήγουν η χειρότερη διεθνής προοπτική. Τα κείμενα του ανά χείρας βιβλίου δεν αποτελούν διόλου μια συστηματική, συνολική ανάλυση της διεθνούς σκηνής σήμερα, προσπαθούν απλώς, με διάφορες αφορμές, να κατανοήσουν ορισμένα κεντρικά γεγονότα ή τάσεις της. Να κατανοήσουν αλλά και να πάρουν θέση.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Δικαίως τα τελευταία χρόνια του 20ού αιώνα ερμηνεύτηκαν από ορισμένους ως ένα πολεμικό πρελούδιο για τη νέα χιλιετία. Οι πόλεμοι στα Βαλκάνια, η 11η Σεπτεμβρίου, οι αμερικανικές εκστρατείες στο Ιράκ και τη γύρω περιοχή, η διαρκής ανάφλεξη στη Μέση Ανατολή συνιστούν αλλεπάλληλα σημάδια εισόδου σε μια περίοδο δομικής αστάθειας που σφραγίζεται από μια παγκόσμια μονοπολική κυριαρχία, αυτή των ΗΠΑ. Αν σε όλα αυτά συνυπολογίσουμε νέες εσωτερικές εντάσεις που γνωρίζουν αρκετές ευρωπαϊκές χώρες, και που εικονίζονται, μεταξύ άλλων, στην ακροδεξιά απειλή, και αν προσθέσουμε μια μείζονα ιδεολογική σύγχυση που γενικότερα έχει προκύψει λόγω όλων αυτών των ανακατατάξεων, κάλλιστα δικαιούμαστε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι η «σκηνή του κόσμου» αλλάζει με γοργούς ρυθμούς.

Αυτόν τον πολύ όμορφο τίτλο επέλεξε ο συγγραφέας Σταύρος Ζουμπουλάκης, διευθυντής της μηνιαίας επιθεώρησης «Νέα Εστία», για το δοκίμιό του, προκειμένου να μας παρουσιάσει όχι έναν πλήρη χάρτη όλων αυτών των παγκόσμιων αλλαγών, αλλά όψεις των νέων δομών που αναδύονται, νέες λογικές που τείνουν να καταλάβουν το έδαφος άλλων που υποχωρούν, καινούριες πρακτικές που εντυπωσιάζουν αλλά και απειλούν, με την ωμότητά τους, τις γειτονιές του παλιού κόσμου. Από το Βελιγράδι μέχρι την Τεχεράνη, από το Κόσοβο μέχρι τη Νέα Υόρκη, από την Ιερουσαλήμ μέχρι τη Χάγη, τα κείμενα που συγκέντρωσε ο συγγραφέας σε αυτό το βιβλίο, και που έχουν γραφεί την τελευταία οκταετία, ιχνηλατούν τις νέες αγωνιώδεις σκηνοθετικές σεκάνς ενός κόσμου σε κίνηση.

Το πρώτο κείμενο, που αναφέρεται στους αμερικανικούς βομβαρδισμούς της Σερβίας (1999), επιχειρεί να ερμηνεύσει τη στάση της Ευρώπης. Γιατί η γηραιά ήπειρος δεν κατανοεί, αναρωτιέται ο συγγραφέας, ότι η συνοδοιπορία της Ευρώπης σε αυτό τον πόλεμο ισοδυναμεί με την υποθήκευση της αυτονομίας της έναντι των ΗΠΑ; Τασσόμενος κατά της «εθνοκάθαρσης» του Μιλόσεβιτς στο Κόσοβο, ο Ζουμπουλάκης θα υπερασπισθεί τη στάση της «αντι-ευρωπαϊκής», και δαιμονοποιημένης στη Δύση, Σερβίας εκείνης της περιόδου, που θα αρνηθεί να υπογράψει τη συμφωνία του Ραμπουγιέ. Μάλιστα, θα παραθέσει, δίκην ιστορικού τεκμηρίου, το σύνολο της εν λόγω συμφωνίας, για να υποστηρίξει ότι κανένας ηγέτης και καμία κυβέρνηση δεν θα μπορούσε να την υπογράψει. Η απλή και μόνον ανάγνωση αυτού του κειμένου, ύστερα από τόσα χρόνια, ξαναφέρνει στον νου μας όχι «απλώς» εκείνες τις τραγικές στιγμές, αλλά και τα πολιτικά και διανοητικά διακυβεύματα που αυτές αποδέσμευαν.

Το δεύτερο κείμενο, αναφερόμενο στη γνωστή θέση του Ισμαήλ Κανταρέ (1999) για την ανάγκη να ξαναγραφεί, με ευρωπαϊκή «πειθαναγκαστική υπαγόρευση», η ιστορία των βαλκανικών λαών, ώστε αυτοί να μπορέσουν να ενσωματωθούν στον ευρωπαϊκό πολιτισμό, ασκεί σκληρή κριτική στον Αλβανό συγγραφέα, επισημαίνοντας: «Απαγορεύεται στις χώρες αυτές να αναμετρηθούν ιδέες, διαφορετικές ιστορικές ερμηνείες και εκτιμήσεις. Ιδού λοιπόν η νέα πολιτιστική επανάσταση, ευρωπαϊκή αυτή τη φορά, που προτείνει ο παλιός μαοϊκός: κραδαίνοντας στο χέρι τους αυτό το νέο βιβλιαράκι (χρώματος;) της βαλκανικής ιστορίας, οι νέοι των Βαλκανίων θα γίνουν οι φρουροί και μεταλαμπαδευτές του ευρωπαϊκού πολιτισμού, και όλοι οι λαοί των χωρών αυτών, με τους νεοφώτιστους νεαρούς επικεφαλής, θα πορευθούν, αγαλλομένω ποδί, προς τα πεπρωμένα τους».

Το τρίτο και το τέταρτο κείμενο ασχολούνται με την άνοδο της ακροδεξιάς στην Ολλανδία και στην Αυστρία (2000). Εντοπίζοντας τον ρατσιστικό εθνικο-λαϊκιστικό πυρήνα των ακροδεξιών κινητοποιήσεων, ο συγγραφέας προβαίνει σε σειρά ιδιαίτερα διεισδυτικών παρατηρήσεων. Επισημαίνει, μεταξύ άλλων, τον κίνδυνο μιας αφελούς και κοινότοπης αντιμετώπισής τους από το προοδευτικό στρατόπεδο (όπως αυτή του σπουδαίου Ολλανδού συγγραφέα Χάρι Μούλις, για τον οποίο ο Πιμ Φορτίν δεν ήταν κακός άνθρωπος...), μέσω μιας «αισθητικής προσέγγισης» της πολιτικής. Και, επιπλέον, αναρωτιέται: όποιος «ταράζει» τα λιμνάζοντα νερά της συναινετικής πολιτικής, ανεξάρτητα από «πολιτικές αξίες, ιδέες και επιλογές» του, πρέπει να αντιμετωπίζεται εν τέλει θετικά;

Τα επόμενα κείμενα (επτά τον αριθμό) αναφέρονται σε όψεις της ισραηλο-παλαιστινιακής σύγκρουσης, αλλά και στη Γενοκτονία των Εβραίων της Ευρώπης από τη ναζιστική Γερμανία. Οσον αφορά τη διαμάχη στη Μ. Ανατολή, ο Ζουμπουλάκης θα αναγνωρίσει πάνω από όλα την πολυπλοκότητά της και τη δυσκολία να ταχθεί κάποιος με τη μία ή την άλλη πλευρά. Ασκώντας ουσιαστική και τεκμηριωμένη κριτική στη «φιλοπαλαιστινιακή μονομέρεια» που κυριαρχεί στον ελληνικό δημόσιο λόγο, θα απαιτήσει ο σχετικός διάλογος να γίνεται με πολιτικά επιχειρήματα και όχι συνθηματολογικά. Το παλαιστινιακό ζήτημα, σύμφωνα με τον συγγραφέα, πρέπει να τύχει ορθολογικής πολιτικής προσέγγισης, η οποία, ωστόσο, οφείλει να λάβει υπόψη της τους εκατέρωθεν συμβολισμούς στους οποίους αναγνωρίζεται η πλειοψηφία των δύο λαών. Ετσι, θα σπεύσει να αναγνωρίσει την κατά βάση πολιτική αναγκαιότητα ρύθμισης του παλαιστινιακού στη βάση της ρεαλιστικής αρχής «δύο έθνη, δύο κράτη», τη διαίρεση της ιστορικής και για τους δύο λαούς Ιερουσαλήμ, αλλά και θα επισημάνει ότι η πλήρης εφαρμογή του παλαιστινιακού αιτήματος για την επιστροφή όλων των προσφύγων στο Ισραήλ θα ισοδυναμούσε με την de facto κατάργησή του.

Η θέση του συγγραφέα σχετικά με τη Γενοκτονία των Εβραίων της Ευρώπης από τη ναζιστική Γερμανία έρχεται να θραύσει τη σε μεγάλο βαθμό παγιωμένη και επιπλέον επικίνδυνη αντίληψη στην Ελλάδα, σύμφωνα με την οποία ό,τι έκαναν οι ναζί στους Εβραίους «ωχριά» μπροστά σε αυτά που κάνουν οι Ισραηλινοί στους Παλαιστίνιους. Για τον Ζουμπουλάκη, «το Αουσβιτς δεν είναι, κατά κανέναν τρόπο, συγκρίσιμο με τα δεινά που έχουν υποστεί και εξακολουθούν να υφίστανται οι Παλαιστίνιοι από το κράτος του Ισραήλ. Οι ναζί οδήγησαν στο Αουσβιτς και στα λοιπά στρατόπεδα του θανάτου και εξόντωσαν φρικτά Εβραίους από όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη, όχι επειδή τους αντιστάθηκαν ή επειδή διεκδίκησαν κάτι ή αμφισβήτησαν, έστω και ελάχιστα, την εξουσία τους, αλλά μόνο και μόνο (...) επειδή ήταν Εβραίοι, οι ίδιοι οι γονείς τους ή οι παππούδες τους ή οι απώτεροι και απώτατοι πρόγονοί τους. Σκεφτείτε λίγο ψύχραιμα: πιστεύετε ότι το ίδιο ακριβώς κάνουν και οι Ισραηλινοί σήμερα εναντίον των Παλαιστινίων; Τους συλλαμβάνουν όπου γης για να τους εξοντώσουν σε στρατόπεδα θανάτου; Λησμονείτε ότι ένα εκατομμύριο Παλαιστίνιοι ζουν ως πολίτες του κράτους του Ισραήλ, εργάζονται εκεί, εκδίδουν τις εφημερίδες τους, εκλέγουν και εκλέγονται;»

Τα υπόλοιπα κείμενα (επτά τον αριθμό) επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους στη μετά την 11η Σεπτεμβρίου εποχή, στα ισλαμιστικά κινήματα, στον πόλεμο στο Ιράκ και στις αμερικανικές απειλές κατά του Ιράν. Αξίζει να σταθούμε σε δύο τουλάχιστον από αυτά, γιατί εικονίζουν με παραδειγματικό τρόπο την πρωτοτυπία και την ευρύτητα της σκέψης του συγγραφέα. Στο πρώτο, ο Ζουμπουλάκης επιχειρεί, σε πείσμα των απλουστευτικών απαντήσεων που έχουν δοθεί, να προσεγγίσει και να ερμηνεύσει τις επιθέσεις αυτοκτονίας κατά ισραηλινών στόχων στη Μ. Ανατολή αλλά και έξω από αυτή, κατά στόχων του δυτικού «ιμπεριαλισμού». Η εξήγηση ότι της γης οι κολασμένοι αποφασίζουν να πεθάνουν παίρνοντας μαζί τους και ορισμένους εχθρούς τους δεν φαίνεται να τον ικανοποιεί. Περιοδολογώντας την ιστορία των τελευταίων 25 ετών στη Μ. Ανατολή εντοπίζει χρονικά τις απαρχές αλλαγής της στρατηγικής ορισμένων παλαιστινιακών οργανώσεων στον Σεπτέμβριο του 1982 (Σάμπρα και Σατίλα) και επικεντρώνει το αναλυτικό του ενδιαφέρον στην κεντρική θέση που κατέχει ο «μάρτυρας», ο μαρτυρικός και παραδειγματικός θάνατος, στον σιιτικό κόσμο. Σε αντίθεση με ό,τι αποπνέουν τα κλασικά ιερά κείμενα του Χριστιανισμού, όπου δεν υπάρχει «παράδειγμα χριστιανού μάρτυρα που πέθανε ο ίδιος με σκοπό να σκοτώσει άλλους», κείμενα από τα οποία το Ισλάμ «δανείζεται» την ιδέα του μαρτυρίου, ο συγγραφέας θα επιμείνει και θα αναδείξει το γεγονός της πολιτικής εργαλειοποίησης της ιδέας του μαρτυρίου. Με άλλα λόγια, ανεξάρτητα από τη θρησκευτική-θεολογική ερμηνεία του ιερού πολέμου στο Ισλάμ, η υπόδειξη του εχθρού, της απειλής, του κινδύνου υπακούει σε μια πολιτική ατζέντα την οποία επεξεργάζονται κάθε φορά συγκεκριμένες οργανώσεις. Η επίκληση του θρησκευτικού ιερού πολέμου εκ μέρους αυτών των οργανώσεων, μέσα σε αυτό το πλαίσιο, καλείται να νομιμοποιήσει μια πολιτική επιλογή η οποία εργαλειοποιεί, ακριβώς, τα θρησκευτικά κείμενα, παραμερίζοντας ακόμα και τις επίσημες ερμηνείες τους, οι οποίες εκλαμβάνουν τον ιερό πόλεμο ως αμυντική και όχι επιθετική πράξη.

Το άλλο κείμενο, αναφερόμενο στις φυλακές του Αμπού Γκράιμπ, ερμηνεύει τα βασανιστήρια ως «γενικευμένη κατάσταση, κρατούσα συμπεριφορά, συστηματική μέθοδο των ανδρών και των γυναικών» που επιδίδονταν σε αυτά. Για τον Ζουμπουλάκη, η απεικόνισή τους, δηλαδή η ίδια η φωτογράφησή τους, αποτελεί δομικό μέρος του βασανισμού. Επιπλέον, ο σχετικός «χαβαλές» που συμπλήρωνε αυτή την απεικόνιση ήταν ένα ακόμα βασανιστήριο: «Οι άνθρωποι αυτοί βασάνιζαν και έκαναν χαβαλέ, (...) ακριβώς ό,τι συνηθίζουν στις διασκεδάσεις τους, στις εκδρομές, στους χορούς, τα πάρτι, τις ομαδογαμίες και σε ό,τι άλλο καταφεύγουν για να εκτονώνονται: φωτογράφιζαν». Αυτός είναι ο λόγος «που στο ύφος τους δεν υπάρχει μένος, μίσος, εκδίκηση, αλλά ευθυμία, κέφι, χαρωπή διάθεση.» Η παρατήρηση αυτή δεν ωθεί όμως τον συγγραφέα σε μια συνοπτική και άκριτη απόρριψη του «αμερικανικού πολιτισμού», αφού σε αυτόν, και ειδικότερα στην «ανεξαρτησία του Τύπου», βλέπει ορισμένα από τα αντισώματα που καταπολεμούν τέτοιες μόνιμες έξεις.

Ο Σταύρος Ζουμπουλάκης, με αυτό το δοκίμιό του, προσεγγίζει μια σειρά πολύπλοκων φαινομένων χωρίς να οδηγείται σε κανέναν αξιακό σχετικισμό. Παίρνει θέση, αφού προηγουμένως έχει παρουσιάσει και σχολιάσει τις πολλαπλές διαστάσεις τους. Το διάβημά του είναι κατεξοχήν κατανοητικό. Η παιδαγωγική λιτότητα που αποπνέει η γραφή του τιθασεύει την αλαζονική πρόσληψη των προβλημάτων που προσεγγίζει. Τα τελευταία πειθαρχούν, χάνουν την απλοϊκότητα ή την έπαρση που τους αποδίδουν ενίοτε ορισμένοι ερμηνευτές τους, προκειμένου να ενταχθούν σε ιστορικές και διανοητικές γενεαλογίες, χωρίς να υπονομεύεται η ενδεχόμενη πρωτοτυπία τους.



ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 11/01/2008